Մասնագիտական գրականության, հաճախ նաև հասարակական-քաղաքական դաշտում շոշափվում է «խորհրդային ժառանգություն» հասկացությունը` փորձելով պարզել, թե իմաստային-աշխարհայացքային ինչ բովանդակությամբ է այն ծանրաբեռնված։ Այս հարցերի պատասխանները պարառելի չեն մեկ հոդվածի սահմաններում, այլ առավել խորքային և ծավալուն ուսումնասիրության կարիք ունեն։ Քանի որ Հայաստանի խորհրդային շրջանի պատմությունն ավանդապես ներկայացվել է երկու իրարամերժ դիրքերից, ավելի է դժվարանում առավել համընդգրկուն պատասխանների որոնումը։ Խորհրդահայ պատմագրությունը Հայաստանի խորհրդային շրջանը ներկայացնում էր բացառապես դրական լույսի ներքո, իսկ 1991թ․-ից հետո անկախ Հայաստանի պատմագրության մեջ առկա է այն բացասական գույներով ներկայացնելու միտումը։ Ասվածը տիպական է ոչ միայն Հայաստանի խորհրդային շրջանի գնահատմանը, այլև հայոց պատմության տարբեր պրոբլեմների վերաբերյալ մոտեցումներին։ Տիեզերական չարի ու բարու, սևի և սպիտակի պայքարի միֆական պատկերացումներն ու ընկալումները արտապատկերվում են գիտական և մերձգիտական դաշտում։ Տեղի է ունենում  հայոց պատմության տարբեր հանգուցային դեպքերի, իրադարձությունների մեկնաբանությունների և գնահատման ծայրահեղ դրական և բացասական դրսևորումներ։

Ի վերջո, բնական է, որ կարող է հարց առաջանալ․ պատմության նման դուալիստական ընկալումը և մեկնաբանությունը խորհրդային պատմամտածողության արգասի՞ք է, թե՝ ոչ։ Այստեղ միանգամայն տեղին է հնչում Բ․ Հարությունյանի և Ալ․ Իսկանդարյանի դիտարկումը, որ «․․․դեռևս վաղ միջնադարից  եկեղեցական պատմագրության կողմից սկիզբ առնող մշակութակիր առաքելության գիտակցումը մշտապես կարևոր տեղ է զբաղեցրել հայոց մշակութային ինքնությունում: Ստեղծվել էր թշնամական շրջապատման մեջ գտնվող քրիստոնյա ժողովրդի կերպարը»։[1] Այսինքն՝ մահմեդական էթնիկ հանրություններով շրջապատված քրիստոնյա ժողովրդի մշակութակիր առաքելության գիտակցությունը և ըստ այդմ՝ «մենք-նրանք»-ի հակադրության առաջադրումը վերջին հաշվով հանգեցնում էր չարի և բարու դուալիստական ըմբռնման պրոյեկտմանը նաև աշխարհայացքային  և էթնոմշակութային-կրոնական հարթություններում։ Անցյալի գնահատումը և վերարժևորումը չէր կարող անմասն մնալ հավաքական մտածողության և աշխարհայացքի ազդեցությունից։ Այդ տեսանկյունից դիտարկվեց Վարդանանց պատերազմը, որտեղ տիպաբանվեց բարին՝ ի դեմս Վարդանանց, և չարը՝ ի դեմ Վասակյանց։ Հետագայում պատմական անցյալի ընկալումների տրանսֆորմացիաները բերեցին չարի՝  ներքին կյանքում մարմնավորողներից անցումը դեպի արտաքին աշխարհ, երբ որպես չարի մարմնավորողների դերում հանդես էին գալիս տարբեր ժամանակների արտաքին հակառակորդները՝ բյուզանդացիները, սելջուկ թուրքերը, օսմանցի թուրքերը, պարսիկները։

Սակայն, բանը չավարտվեց միայն չարի արտածումով դեպի արտաքին աշխարհ։ Ուշ միջնադարում և արդեն նոր դարերի արևածագին միջազգային հարաբերություններում նոր մտածողության ու մոտեցումների համատեքստում առաջ եկավ արտաքին քաղաքական կողմնորոշման հիմնախնդիրը։ Դա տարածաշրջանային նոր քաղաքական իրադրության ակամա հրամայականն էր։ Օսմանյան կայսրությունը սրընթաց կերպով ծավալվում էր դեպի արևմուտք՝ դեպի Եվրոպայի կենտրոն։ Կայսրությունը նվաճումներին զուգահեռ ձեռնամուխ էր լինում պետական ինստիտուտների կայացմանը։ Այս ամենը հայությանը բերում էր այն մտահանգման, որ սեփական ուժերով, առանց պետականության, հնարավոր չէ պայքարել Օսմանյան կայսրության դեմ։ Եվ դա առաջ բերեց արտաքին աջակցությամբ պետականությունը վերակերտելու գաղափարի ձևակերպմանը։ Եվ, ըստ այդմ էլ, ստեղծվեց հերթական լեգենդը, որը միտված էր սպասարկելու ազատագրման և սեփական պետականության վերակերտման պատասխանատվությունն արտաքին ուժին օտարելու գաղափարին և մտայնությանը։

Եվ հատկանշական է, որ լեգենդն այդ ուներ կրոնական երանգավորում։ Դա հայ ազատագրական լեգենդն էր՝ Ներսես Մեծի տեսիլքն[2] առ այն, որ դրսի մեծ տերությունը կգա և կազատագրի քրիստոնյա Հայաստանը։ Ներսես Մեծը մահվան մահճում ունեցել էր տեսիլ, որով կանխագուշակել էր հայոց պետականության կորուստը և Հայաստանում օտար տիրապետությունների հաստատումը։ Եվ Հայաստանը սեփական ուժերով չէր կարող ազատագրվել․ ազատագրումը տեղի էր ունենալու միայն երկար ժամանակ անց՝ հզոր քրիստոնյա պետության օգնությամբ։ Եվ այստեղ կարևոր էր մի հանգամանք․ պետականության կորուստը և օտար, դաժան տիրապետությունների հաստատումը համարվում էր աստվածային պատիժ, քանզի յուրաքանչյուր ժողովուրդ պետք է պատժվի իր գործած մեղքերի համար ու այդ ամենը պատիժ էր հայերի գործած հանցանքի համար։ Եվ սա ծնում էր երկնային կանխորոշված իրողությանը՝ պատժին դիմակայելու անկարողությունը։ Աստվածային պատժին անհնար է դիմակայել երկրային ուժերով։ Սա էլ ծնում էր սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահության հոգեբանական բարդույթը։ Եվ լեգենդի տրամաբանությամբ էլ՝ քանզի պատիժը՝ օտար տիրապետությունները, աստվածային են, ազատագրումն էլ տեղի է ունենալու Աստծո կամոք՝ արտաքին հզոր քրիստոնյա պետության ձեռքով։

Լեգենդը բավականին դինամիկ էր և միջազգային ասպարեզում քաղաքական վերադասավորումների և ուժերի հարաբերակցության փոփոխության հետ համահունչ փոխում էր «փրկիչ մեծ տերության» որոնումների աշխարհագրությունը։ Հայ ազատագրական մտքի եվրոպական կողմնորոշման ժամանակ այն ուղղված էր դեպի արևմուտք, իսկ ահա ռուսական վերակողմնորշման արդյունքում լեգենդի «փրկիչ արքան» արդեն գալիս էր հյուսիսից։ Թե ինչու այդ «մեսիան», իրեն վերապահված դերից անտեղյակ, պետք է ազատագրեր Հայաստանը, հիմնավորվում էր կրոնով։ Քրիստոնյա պետության թագավորը պետք է փրկեր Հայաստանը այլադավան նվաճողներից։ Ժողովրդի հոգեբանության մեջ արմատավորվում էր օտարի ձեռքով ազատագրվելու, պետականությունը վերականգնելու գաղափարը, այն այլևս իրենը չէր։ Այստեղ, կարծես, տեղի է ունենում այն պրոցեսը, որը նկարագրում է գերմանացի փիլիսոփա, հոգեբան, նեոֆրեյդիզմի հիմնադիրներից Է․ Ֆրոմը՝ «փախուստ ազատությունից»։ Ավելի կոնկրետ՝ փախուստ այն գիտակցությունից, որ սեփական ազատության և պետականության վերականգնումը հնարավոր է իրականանա միայն սեփական ուժերին ապավինելու դեպքում։

Ֆրոմի ասածն այստեղ դասական առումով չի ընկալվում և չի ներդաշնակվում հայկական իրողությունների հետ։ Այն կարելի է կիրառել որոշակի փոփոխված տարբերակով։ Այսպես, հայ ազատագրական միտքը ազատության, ազատագրության պատասխանատվությունն օտարում է իրենից, դնում արտաքին «մեսիայի» ուսերին։ Եվ այդքանը։ Դարերով գոյատևման համար մաքառող հայությունը, որ պատերազմների, ասպատակությունների, զոհերի պակաս երբեք չէր զգացել, կարծես գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, խուսափում էր այն իրողության ընկալումից, որ հայության ազատագրության համար այդ «մեսիա-պետությունը» պետք է պատերազմեր Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի դեմ, պատերազմն այդ խլելու էր ոչ պակաս մարդկային կորուստներ։ Եվ հանուն ինչի պետք է այդ պետությունը կորուստներ կրեր և ազատագրեր Հայաստանը։ Կրոնական հիմնավորումներով մշուշված միտքը միգուցե հասու չէր միջազգային աշխարհակարգի այն կանոնին, որ որևէ պետություն այլ տարածաշրջաններում կամ պետություններում հետապնդում է միայն սեփական շահը։ Անբնական է սպասել, որ այլերկրյա հազարավոր մարդիկ կմեռնեն մեկ այլ ժողովրդի ազատության և պետականության վերականգնման համար։ Եվ թվում է, թե հայությունը «չէին ձգտում ազատության, այլ միջոց էին որոնում դրանից ազատվելու»[3]։

Ինչպես ասացինք, այդ ընկալման հիմքը կրոնական էր՝ դավանանքային ընդհանրությունը։ Սակայն պատմական հիշողությունը չէր շեշտադրում այն հանգամանքը, որ քրիստոնեական ընդհանրությունը չէր ապահովագրել հայ ժողովրդին վտանգներից նաև քրիստոնյա տերությունների կողմից։ Բուն Հայաստանում վերջին համահայկական պետությունը՝ Բագրատունյաց թագավորությունը, կործանվել էր քրիստոնյա Բյուզանդիայի նվաճողական քաղաքականության պատճառով։ Կիլիկիայի հայկական թագավորության գահակալներն էլ երբեմն ստիպված էին համագործակցել մահմեդական «անհավատների» հետ՝ ընդդեմ հավատակից խաչակիրների, իսկ եվրոպական քրիստոնյա պետությունները հայոց ազատագրությանն օգնելու դիմաց պահանջում էին դավանափոխություն՝ հայ առաքելականությունից անցում կաթոլիկության։ Սա ինքնանպատակ կրոնական պահանջ չէր․ այդպիսով այդ պետությունները ցանկանում էին կրոնական միասնության հիման վրա ապահովել իրենց քաղաքական ազդեցությունը նոր տարածաշրջաններում։

Ռ ուսաստանի մուտքը կովկասյան տարածաշրջան դիտարկվում էր հենց այդ կրոնական ընդհանրության հիմքերով։ 1827-28թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքներով Հայաստանի արևելյան մասն անցավ Ռուսաստանին։ Հայկական ազատագրական միտքը կարծես հասել էր իր նպատակային հանգրվաններից մեկին՝ ազատվել էր այլադավանների լծից։ Բացի դա, հայությունը Ռուսաստանին միանալով, լուծում էր ֆիզիկական անվտանգության խնդիրը, ինչի շարունակական սպառնալիքն ուներ ինչպես Օսմանյան կայսրությունում, այնպես էլ Պարսկաստանի տիրապետության ներքո։

Սկզբնապես կային ակնկալիքներ, որ Ռուսաստանը եթե չվերաստեղծի հայկական պետականությունը, ապա առնվազն որևէ վարչաքաղաքական կազմավորման հիմք կդնի։ Սակայն ցարական կառավարությունն այլ ուղով գնաց։ Տարածաշրջան նոր մուտք գործած Ռուսաստանին անհրաժեշտ էր տեղական բնակչության լոյալությունը և օժանդակությունը։ Ուստի նրանք չգնացին հայության իղձերը և սպասումները իսպառ հուղարկավորելու ճանապարհով։ Ստեղծվեց Ռուսաստանի կազմում վարչաքաղաքական միավոր՝ Հայկական մարզը։ Այն նույնիսկ քսան տարվա կյանք չունեցավ, և հետագա վարչական փոփոխություններով վերացավ և տարրալուծվեց նոր բաժանումների մեջ։ Պետականություն ունենալու հայոց հույսերն այս պարագայում ի դերև ելան։ Միակ մխիթարանքն այն էր, որ գոնե ռուսական տիրապետությունն ավելի նախընտրելի էր այլահավատ պարսիկների տիրապետությունից, «չարյաց փոքրագույնը»։ Այսպիսով, հայությունը ռուսական միջնորդությամբ էր ծանոթանալու մոդեռնիզացիային, այսինքն՝ ընդգրկվելու համառուսաստանյան տնտեսական ընդհանուր շուկային, երիտասարդությունը կրթությունը ստանալու էր ռուսական գիտակրթական կենտրոններում, որոնց միջնորդությամբ ծանոթանալու էր համաշխարհային գիտական մտքին։

Իսկ ընդհանրապես, ի՞նչ էր տալիս Ռուսաստանի կազմի մեջ ընդգրկվելը։ Այս հարցի պատասխանն ամենևին էլ միանշանակ չէ։ Ռուսական կայսրության ձևավորումը տեղի էր ունենում աստիճանաբար, որի կազմում էին ընդգրկվում տարբեր տարածաշրջաններ՝ տարբեր կրոնական և էթնիկ հանրություններով, որոնք գտնվում էին քաղաքական, մշակութային, տնտեսական ամենատարբեր մակարդակում։ Եվ, ըստ այդմ, կայսրության կազմի մեջ ընդգրկվելը չէր կարող նույնական ազդեցություն ունենալ տարբեր ժողովուրդների վրա։ Եթե Կենտրոնական Ասիայի և հեռավոր շրջանների էթնոսների համար դա հնարավորություն էր ներառվել համառուսաստանյան տնտեսական համակարգին և մոդեռնիզացիոն գործընթացներին, ապա հատկապես կայսրության արևմտյան շրջանների և հարավային հատվածի ժողովուրդների՝ լեհերի, հայերի, վրացիների և այլ ժողովուրդների մոտ աստիճանաբար տեղի էր ունենում ազգային ինքնագիտակցության վերելք։ Դրան մեծապես նպաստեցին 1840-ական թվականների եվրոպական հեղափոխական շարժումները, մինչ այդ՝ 1830թ․ տեղի ունեցավ լեհական ապստամբությունը, որը կրկնվեց 1863թ․-ին. երկուսն էլ ճնշվեց ռուսաստանյան իշխանությունների կողմից։ Վրացիների և հայերի մոտ այն արտահայտվեց քաղաքական կազմակերպման փորձերի տեսքով, երբ 1870-ականներից սկսած ի հայտ եկան քաղաքական կազմակերպություններ, հետագայում արդեն՝ քաղաքական կուսակցություններ։

Ինչպես նախընթաց դարերում, հայ ազատագրական շարժման կարևոր խնդիրներից մեկը երկփեղկվածությունն էր․ հայությունը բաժանված էր արևելյան և արևմտյան հատվածների, որոնք Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունների տիրապետության ներքո էին։ Ուստի և պատահական չէ, որ ազատագրական շարժման գաղափարները, մոտեցումները, մարտավարությունը և մնացյալ հարցերը միշտ չէ, որ ներդաշնակ և համահունչ էին հայության արևելյան և արևմտյան հատվածների ազատագրական ցանկություններին։ Դրա պատճառներից մեկը կայսրությունների ներքին միջավայրն էր, իրականությունը, քաղաքական, մշակութային, տնտեսական առանձնահատկությունները։ Դա հանգեցրեց Հայաստանի առանձին շրջաններում ազատագրական ելույթների, պոռթկումների, որոնք, սակայն, այդպես էլ համահայկական հնչեղություն և բնույթ չընդունեց։ Հայությունը ենթարկվեց ցեղասպանության, կրեց տարածքային մեծ կորուստներ։ Ցեղասպանությունը բացի նյութական, տարածքային, մարդկային մեծ կորուստներից՝ հանգեցրեց հոգեբանական կարևոր փոփոխությունների։  Չարի և բարու այն ընկալումները, որոնց մասին արդեն խոսվեց, առավել սուր բնույթ ստացավ և բյուրեղացավ զոհի կերպարի ընկալման մեջ։

Ա ռաջին հանրապետության շրջանը ժամանակային առումով թեպետ կարճ էր, սակայն իրադարձություններով և բովանդակությամբ՝ բավական հագեցած։ Մինչ այժմ պատմագրության մեջ անդրադարձ կատարելով հանրապետության անկմանը՝ հիմնականում քննության են առնվում ներքին՝ քաղաքական, տնտեսական, ինչպես նաև արտաքին պատճառները։ Այդուհանդերձ, որևէ փորձ չի արվել քննարկելու նաև որոշ ոչ շատ տեսանելի, սակայն կարևոր հանգամանքներ և հիմնապատճառներ, որոնք բազմաթիվ ու բազմապիսի հարցեր են առաջացնում։ Զորօրինակ՝ շուրջ հազարամյա պետականության բացակայության[4], տարբեր նվաճողների և երկու տարբեր կայսրությունների տիրապետությունների զրկանքները ինչպիսի ազդեցություն էին թողել հայության էտատիկ ընկալումների, մոտեցումների վրա։ Արդյոք պատրա՞ստ էին նրանք պայքարելու պետության գոյության, արտաքին ազդեցությունից զերծ մնալ համար։ Առաջին հանրապետության երկամյա պատմության փորձը ցույց տվեց, որ դեռևս պատրաստ չէր։ Նորանկախ հանրապետությունը շարունակում էր ներքաղաքական անհանգիստ կացությամբ ապրել։ Սկիզբ առած մահմեդական խռովությունները, բոլշևիկյան քայքայիչ քարոզչությունը թեպետ կասեցվում էին, սակայն չէին կարող իրենց թուլացնող ազդեցությունը չունենալ պետության կյանքի կայունության և կենսունակության վրա։ Դրան զուգահեռվում էր բարդ միջազգային իրադրությունը, հետաշխարհամարտյան քաոտիկ անցուդարձը, հայկական պետական այրերի, ընդհանուր առմամբ նաև՝ հանրության  տատանումները՝ մե՛րթ արևմուտք, մե՛րթ հյուսիս։  Հանրային մեծ հույսերը Անտանտի հաղթանակով և Սևրի պայմանագրով հայոց կողմնորոշումը նախ տանում էին դեպի Եվրոպա, իսկ հետայդու բոլշևիկյան քարոզչության արդյունքում ՝ դեպի Ռուսաստան։

Պետականության հազարամյա բացակայությունից հետո նորաստեղծ երկրի կյանքում այս ամենը բավական լուրջ փորձություններ և մարտահրավերներ էին, որոնց հաղթահարման համար անհրաժեշտ էր կայացնել պետական ինստիտուտները, ամրապնդել ներքին կայունությունը։ Սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ այդ փորձը դատապարտված է։ Բոլշևիկյան քարոզչությունը կատարեց իր քայքայիչ գործառույթը։ Իհարկե, այդ քարոզչությունը առանձնապես պարարտ հող գտավ նաև այն պատճառով, որ բացի հասարակ ժողովրդի համար հրապուրիչ կարգախոսներով հանդես գալուց, շեշտադրում էր հանրության հոգեբանական այն բարդույթի վրա, որ հայությունը միայնակ անկարող է դիմադրել Ռուսաստանին և Թուրքիային։ Փրկությունը Խորհրդային Ռուսաստանին ապավինելն էր։ Կատարվում էր դարձ ի շրջանս յուր։

Պետականության կերտման երկամյա ժամանակահատվածից հետո կրկին օրակարգ էր գալիս բազմադարյա այն մտայնությունը, որ հայության ազատագրության և փրկության գործը գլուխ է գալու մեծ տերության միջամտությամբ։ Ընդ որում, հիշարժան է այն հանգամանքը, որ հայությունն ընդամենը երկու տարի առաջ պետականությունը հռչակել էր Ռուսաստանում տեղի ունեցած հեղաշրջումից հետո առանց մեծ տերության գործուն աջակցության, 1918թ, մայիսին կարողացել էր դիմակայել օսմանյան բանակին կրկին միայնակ։ Իսկ ահա երկու տարի անց բոլշևիկյան քարոզչությունն արթնացրեց հավաքական հոգեբանության մեջ այդ բարդույթը, որի հետևանքը եղավ Կարսի անկռիվ հանձնումը թուրքերին, Ռուսաստանը Թուրքիայի հետ համատեղ սանձազերծեց 1920թ․ աշնան թուրք-հայկական պատերազմը, որպեսզի վերջնահաշվարկում ինքը հանդես գա փրկարարի դերում և ցեղասպանություն վերապրած ժողովրդին պարտադրի մեկընդմիշտ այն գիտակցումը, որ առանց Ռուսաստանի հայությունը դատապարտված է ֆիզիկական չգոյության։ Իհարկե, սա Խորհրդային Ռուսաստանի համար նպատակ չէր։ Հայաստանի խորհրդայնացումը բոլշևիկների համար հեղափոխությունը Արևելք արտահանելու հերթական կայարաններից մեկն էր, այն ապահովվելու էր «հեղափոխական» Թուրքիայի հետ անարգել հաղորդակցության հնարավորությունը։ Իսկ այդ տարածաշրջանային նախագծի համար հայության շրջանում «մեսիայի»  դերով հանդես գալը լուծում էր առանց պատերազմելու վերցնելու իրեն անհրաժեշտ տարածքը։ Ուստի և 1920թ․ դեկտեմբերի 2-ին իշխանության անցնցում փոխանցումը բոլշևիկներին կարծես տեղի ունեցավ աննկատ։

Խորհրդահայ պատմագրության, հասարակական-քաղաքական միջավայրում այս ակտը ներկայացվում էր որպես Հայաստանի և հայ ժողովրդի անհրաժեշտ փրկություն՝ Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից։ Իհարկե, սա այդ ժամանակաշրջանին բնորոշ գաղափարաբանական կնիքներից էր, որն իր պարտադիր տեղն ուներ հասարակական գիտությունների մեջ։ Միևնույն ժամանակ գաղափարական այս կայուն շրջանառվող և պաշտոնական կարգավիճակ ստացած թեզը, բնական է, որ պետք է ազդեր նաև հանրույթի հոգեբանության վրա։ Հանրույթին պետք է շարունակաբար ներշնչվեր միայնության անխուսափելի անօգնականությունը, որը հանգեցնելու էր ֆիզիկական ոչնչացման, եթե չլինի Ռուսաստանի միջամտությունը։ Այս գաղափարական համալիրի տրամաբանության մեջ էր նաև անցյալի որոշ էջերի վերախմբագրումը, հատկապես 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարի սկզբի հայդուկային շարժման, ազատագրական պայքարի լուսաբանման և հիշատակման արգելումը, ազգային-հայրենասիրական, առանձին հայդուկներին նվիրված երգերի արգելքը։ Սա հիշողության վերահսկողության պետական քաղաքականություն էր։ Ընդ որում, նման թեմատիկան արգելված էր ոչ միայն քաղաքական, գիտական, հրապարակախոսական քննարկումներում, այլև բանավոր պատմության մակարդակում[5]։ Հիմնանպատակներից մեկը հիշողության վերահսկումն էր և այն հիմնական մտահայեցության կայուն ամրապնդումը հանրույթի  էթնոհոգեբանության մեջ, որ առանց «ավագ եղբոր»՝ Ռուսաստանի միջամտությամբ հայությունը չի կարողացել և չի էլ կարող հոգալ սեփական ֆիզիկական անվտանգության խնդիրը։

Շարունակելի

Գլխավոր լուսանկարը՝ Մայիս Վարդանյանի («Սկիզբ», Երևան, 1998)

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

---

Искандарян Ал., Арутюнян Б. 1999, Армения: “Карабахизация” национальной истории, Национальные истории в советском и постсоветских государствах, под ред. К. Аймермахера , Г. Бордюгова, М.,  с. 145-158:

Э. Фромм 2006, Бегство от свободы. Человек для себя, М.։АСТ МОСКВА, , 571с.։

Харатян Г. 2017, Политика покорения памяти, или «приказано забыть»։ превращение памяти в социальную и семейную «тайну» и оружие против носителей памяти (на примере Геноцида армян), Устная история в современной исследовательской практике на постсоветском пространстве ։ сборник научных статей , Отв. ред. Т. К. Щеглова, Барнаул։ Алтайский государственный педагогический университет,  с.126-157։

---

[1]  Искандарян , Арутюнян  1999, с. 148:

[2] Ներսես Ա Մեծ (353-373թթ․) , Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, նրան վերագրվող անեծքի և տեսիլքի վերաբերյալ ոչ ամբողջական տեղեկություններ հաղորդում են Փավստոս Բուզանդը և Ղազար Փարպեցին, իսկ մահվան մահճում Ներսես Մեծի տեսիլքի ամբողջական տարբերակը հաղորդում է Մեսրոպ երեց Վայոց Վայոցձորեցին 10-րդ դարում։

[3]  Фромм  2006, с. 19։

[4] Ժամանակագրական ստորին շեմը նկատի  է առնվում 1045թ․՝ Բագրատունյաց պետության կործանումը, Կիլիկիայի հայկական պետությունը չենք ներառում այստեղ, քանզի թեկուզ աշխարհագրական առումով այն համահայկական չէր։

[5]  Харатян  2017, с.127։