Ներածություն 

1. Ներկայացվելիք տեսությունը չի բխում որևէ իդեոլոգիայից, դասագրքային գիտությունից կամ իրավական ֆորմալ մոտեցումից:

2. Մեր տեսությունը բխում է բացառապես իրականությունից՝ երևույթերի ինքնադրսևորումից ժամանակի և միջավայրի մեջ: Այն փորձ է իմաստավորելու, գիտակցության վերածելու փորձն ու իրականությունն այնպիսին, ինչպիսիք դրանք եղել են ու կան՝ անկախ տարատեսակ վերացական վերագրումներից, ցանկություններից, «ճշմարտություններից», «սկզբունքներից», «իդեոլոգիաներից»: Մենք չենք ասում, թե ինչպիսին պետք է լինեն երևույթները «վակուումի մեջ», այլ խոսում ենք, թե ինչպիսին իրապես եղել են և կան:

3. Փորձից, իրականությունից և պատմությունից բխող տեսությունը միակ իրական գիտական, հետևաբար՝ գործնականորեն արդյունավետ գիտելիքն է, որովհետև այն վերցնում է երևույթներն այնպես, ինչպես դրսևորվում են պատմության մեջ, կյանքում և վեր է հանում դրանց հաճախ բնազդային, չգիտակցված իմաստները:

Մաս Ա . Կրոնական ոլորտի քաղաքականությունն ընդհանրապես և խղճի ազատության սկզբունքը

4. Վերացականորեն և տառացիորեն հասկացված խղճի ազատության սկզբունքը մարտահրավեր է պետական ինքնիշխանությանը: Եթե այդ սկզբունքը մեկնաբանենք բացարձակ իմաստով, ապա պետությունը պետք է լիովին հրաժարվի հոգևոր ոլորտում որևէ դերից և համարվի միայն նյութական պարտականություններ ունեցող, այսպես ասած, սահմանափակ կարողությունների տեր «անձնավորություն»:

Մյուս կողմից, անկասկած է, որ հակառակ ծայրահեղությունը՝ պետության չափազանցված միջամտությունը, հանգեցնում է հոգևորի անկմանը և կեղծմանը: Լուծումն այստեղ պետք է լինի ոսկե միջինը, մի կողմից՝ ազատություն այն ամենում ինչ վերաբերում է մասնավորին և «քաղաքացիական հասարակության» ոլորտին, և մյուս կողմից՝ պետական քաղաքականություն այնտեղ, ուր կան երկրի ինքնիշխանության և անվտանգության հիմնախնդիրներ:

5. Գործնականում բացարձակ իմաստով հասկացված խղճի և մասնավորապես՝ դավանանքի ազատությունը ոչ թե անհատ-քաղաքացուն իրական ազատություն է շնորհում, այլ ընդամենը տվյալ պետության փոխարեն քաղաքացու գիտակցության կամ հոգու համար սկսում են պայքարել այլ կազմակերպված ուժեր (այդ թվում՝ այլ պետություններ), և այդու՝ պետությունը զիջում է իր ինքնիշխանության մասը՝ իր ինքնիշխանության տարածք թողնելով իր պես այլ կազմակերպված ուժերի:

6. Անհատի  ազատությունն ընդհանրապես ապահովելի չէ միայն անհատական ջանքերով: Եթե այդպես լիներ, պետության և այլ վերանհատական կազմակերպությունների կարիքն էլ չէր լինի: Կազմակերպված ուժերի ազդեցության հանդեպ անհատն, ինքն իրենով, չափազանց թույլ է: Այդ պատճառով էլ բացարձակ իմաստով հասկացված ազատությունը հանգեցնում է հակառակ արդյունքի՝ անազատության: Եթե պետությունը «մի կողմ է քաշվում», ապա դրանով ոչ թե ազատություն է շնորհում անհատին, այլ նրան անպաշտպան զոհ է դարձնում այլ կազմակերպված ուժերի ազդեցության, որսի համար:

7. Մասնավորապես՝ դավանանքի և կրոնական ազատության դեպքում, եթե այդ սկզբունքները բացարձակ իմաստով ենք հասկանում, ապա ոչ թե անհատը ստանում է տարբեր ուսմունքների ազատ ընտրության հնարավորություն, ինչի համար նրան պետք են շատ բարձրորակ կրթություն և գիտելիք, այլ կազմակերպված խմբերի կողմից քարոզվող տարբեր ուսմունքների ազդեցության տակ ընկնելու և նրանցը դառնալու «հնարավորություն»:

8. Խնդիրն, ուրեմն, այնպե՛ս պետք է դրվի, որ խղճի և դավանանքի ազատության սկզբունքը հավասարակշռվի պետական ակտիվ՝ հսկող և ստեղծագործող քաղաքականությամբ:

Մաս Բ. Կրոնը և Եկեղեցին քաղաքականության և պետության գործիքներ

9. Կրոնը և կրոնական կազմակերպությունները միշտ էլ եղել են իրենց էությամբ քաղաքական. կա՛մ որպես պետությունների քաղաքական գործիք, կա՛մ հենց իրենք՝ քաղաքական նպատակներ ձևակերպող և իրագործող։

Դա ոչ թե պատահանութուն է, «շեղում»՝ ասենք, կան կամ եղել են ինչ-որ մաքուր «զուտ կրոնական», զուտ հոգևոր ուսմունքներ, իսկ հետո դրանք «չար ուժերի» կողմից քաղաքականացվել են, այլ օրինաչափություն է՝ ապաքաղաքական կրոն պարզապես չի լինում: Այստեղ կրոնը չպետք է շփոթենք հավատքի հետ: Երբ ասում ենք կրոն, նկատի ունենք, ոչ թե անհատական հավատք, այլ կազմակերպում, համակարգ՝ դավանանք, ծես, կառուցվածք: Եվ այդ իմաստով կրոնն իր էությամբ իսկ քաղաքական երևույթների շարքում է: Կրոնականն ու քաղաքականը մարդկության սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը ոչ թե պարզապես հարաբերվում են, այլ անբաժան են:

Մաքուր կրոնը վերացականություն է, որը երբեք գոյություն չի ունեցել պատմություն մեջ և չի ունենալու: Իհարկե, կրոնները, որպես հոգևոր երևույթ, կարող են ծնվել և ձևավորվել ինքնաբուխ, բայց հետագա ամրապնդումը, տարածումը, կազմակերումն արդեն անխուսափելիորեն վերածվում է քաղաքականության:

10. Կրոնական խնդիրը միշտ էլ առնչվել է մեծ տերությունների ազդեցության և գերիշխանության, և մյուս կողմից՝ ազգերի ինքնիշխանության խնդիրներին: Հատկապես համաշխարհային կրոնները եղել են կայսրությունների ազդեցության, «փափուկ ուժի» տարածման կարևորագույն գործիք, և մյուս կողմից՝ «հեթանոսական» պաշտամունքները, իսկ հետագայում՝ համաշխարհային կրոնների «ազգայնացված» տեսակները, եղել են ազգային-պետական ինքնիշխանության հաստատման կարևորագույն գործիք:

11. Պետք է տարբերել նախնական կրոնական համայնքները և կրոնական մեծ կազմակերպությունները՝ «եկեղեցիները»: Չնայած եկեղեցին քրիստոնեությանը բնորոշ հասկացություն է, բայց քրիստոնյա աշխարհից էլ դուրս լայն տարածում ստացած կրոնները ստանում են կազմակերպման այս կամ այն կերպեր, որոնք բոլոր տարբերություններով հանդերձ կարելի է պայմանական կոչել եկեղեցի:

Եկեղեցիները կամ կրոնական մեծ կազմակերպությունները որպես կանոն արդեն ոչ թե ինքնաբուխ են ձևավորվում, ինչպես կարող է լինել կրոնական համայնքների դեպքում, այլ ձևավորվում են պետական քաղաքականությամբ, որպես պետական քաղաքականության գործիք: Բայց նաև այն դեպքերում, երբ կրոնական ուսմունքն ինքնաբուխ է կազմակերպվում որպես եկեղեցի, դա միևնույն է քաղաքականության արդյունք է և քաղաքական նպատակների գործիք: Քաղաքականն, այս դեպքում, նշանակում է ազդեցության համար ուժային պայքար։ Եկեղեցական կազմակերպումն, ի սկզբանե, պետական գաղափար է, բայց հետագայում դառնում է կրոնական համայնքների ինքնակազմակերպման մոդել՝ սեփական ուժերով քաղաքական գործոնի վերածվելու մարտավարություն:

12. Որևէ եկեղեցու էությունը ոչ թե զուտ հոգևոր, կրոնական կառույց լինելն է, այլ այս կամ այն պետության, այս կամ այն կազմակերպված ուժի, կամ, ի վերջո, հենց ինքն իր քաղաքական նպատակներն իրացնելու հաստատություն լինելն է:

Պետություն–եկեղեցի հարաբերություններում եկեղեցին պետական հաստատություններից մեկն է՝ բոլոր հին եկեղեցիները ստեղծվել են որպես այդպիսին, և դրանից դուրս զուրկ են որևէ իմաստից: Առանձին վերցրած եկեղեցին՝ պետական կամ քաղաքական իր գործառույթից դուրս, նույնն է, ինչ առանձին վերցրած բանակ կամ պաշտպանության նախարարություն՝ ինքն իր համար՝ առանց այն պետության կամ խմբի, որի շահերն այդ բանակը պետք է սպասարկի:

Պարզաբանենք՝ զուտ կրոնական, հոգևոր գործառույթի իրագործման համար Եկեղեցին որպես կառույց, որպես հաստատություն պետք չէ, դրա համար բավական են կրոնական համայնքները: Ուր կա կազմակերպված եկեղեցական կառույց, այնտեղ ակունքում եղել է կամ կա պետություն կամ քաղաքականություն:

13. Եկեղեցիները կարող են գոյատևել իրենց ստեղծած պետությունների վերացումից հետո, բայց այդ դեպքում էլ նրանք մնում են հենց այդ վերացած պետությունների քաղաքական նպատակների ժառանգորդները, շարունակողները, ինչպես Կաթոլիկ եկեղեցին Հռոմեական կայսրության և Հայ Եկեղեցին՝ Հայոց թագավորության անկումից հետո: Այս դեպքում եկեղեցիները կարող են որոշ չափով ընդլայնել իրենց գործառույթները, ինչպես ասում են՝ «վերցնել իրենց վրա պետության դերը», բայց հիմնական խնդիրն էլ հենց այն է, որ ոչ թե նրանք վերցնում են իրենց վրա պետության դերը, այլ իրենց էությամբ ի սկզբանե լինելով պետական հաստատություններ, պարզապես շարունակում են իրացնել իրենց գործառույթները, միայն որոշ չափով ընդլայնելով դրանք՝ ի հաշիվ այլ՝ վերացած, պետական հաստատությունների գործառույթների:

14. Քրիստոնեական եկեղեցին (ոչ թե քրիստոնյա հավատքը) ստեղծվել է որպես Հռոմեական կայսրության պետական հաստատություն, որի նպատակներն եղել են հռոմեական պետության ներքին և արտաքին քաղաքականության սպասարկումը՝ այն պահից, երբ քրիստոնեական կրոնական շարժումն ընտրվել է Հռոմեական պետության կողմից որպես իր քաղաքական շահերին առավել համարժեք:

Մինչ այդ էլ քրիստոեությունը, շնորհիվ իր տարածման, հասցրել է դառնալ քաղաքական գործոն, սկզբում ենթարկվել է որոշ հալածանքների, և երբ դիմացել է դրանց, հենց այդ նույն հալածանքներն իրացնող պետության կողմից ընտրվել է որպես սեփական խնդիրների լուծման գործիք: Քրիստոնեական դավանանքը նույնպես միասնականացվել և ճշտվել է այդ ժամանակ՝ պետական քաղաքականությամբ և անմիջական մասնակցությամբ: Հետագա դարերում քրիստոնեական միասնական եկեղեցին և դավանանքը պառակտվել են, որի հիմքում նույնպես եղել են այլևյալ քաղաքական դրսևորումներ:

15. Արևմտաեվրոպական պետությունների ինքնիշխանությունը կայացել է Հռոմեական կայսրության ժառանգորդ Կաթոլիկ եկեղեցու քաղաքական գերիշխանության հավակնությունների դեմ պայքարում: Բողոքական շարժման շնորհիվ Արևմտյան Եվրոպայի հյուսիսային պետություններն ազգայնացրել և պետականացրել են իրենց եկեղեցիները, ինչպես Անգլիայում և Սկանդինավիայում, ուր ցայսօր ազգային եկեղեցիները պետական են: Ոչ միայն այդ երկրների ինքնիշխանությունը, այլև ազգային պետության բուն գաղափարը կայացել է հենց այդ պայքարում: Զուգահեռաբար ձևավորվել են նաև եվրոպական ազգային գրական լեզուները: Սա մի գործընթաց էր, որը Հայաստանում փաստացի կատարվել է դարեր առաջ՝ եկեղեցու ազգայնացում և սեփական գրական լեզվի ստեղծում:

Եվրոպական այն երկրներում, ուր բողոքական շարժումները պարտվեցին կամ չծավալվեցին կամ էլ, որտեղ չկար բավականաչափ ուժեղ պետություն, որը կարողանար բողոքական կրոնական շարժումն իր օգտին ծառայեցնել, ձևավորվեց պետության և եկեղեցու տարանջատման սկզբունքը, որն այդպիսով ոչ թե ունիվերսալ ճշմարտություն է, այլ զուտ պատմական հանգամանքների արդյունք՝ որոշակի, շատ յուրահատուկ պայմաններին հարմարեցում:

16. Այս ամենը չի ժխտում անհատի հոգևոր կյանքի ինքնավարությունը, բայց այստեղ քննարկվողն ընդհանրապես անհատական մակարդակին քիչ է առնչվում: Անհատները խիստ հազվադեպ են կարողանում իրապես ինքնուրույն ընտրել կրոնական կամ թեկուզ աշխարհիկ դավանանք՝ անկախ վերանհատական՝ ժամանակի և միջավայրի գերիշխող ազդեցություններից: Հետևաբար՝ կրոնական հարցերը հազվադեպ են լինում զուտ անհատական խղճի ազատության խնդիր, իսկ առավել հաճախ առնչվում են խմբային ինքնություններին, ազատություններին և ինքնիշխանությանը:

Մաս Գ. Հայ Եկեղեցու անցյալը 

17. Հայ Առաքելական Եկեղեցին նույնիսկ ավելի հին է, քան քրիստոնեությունը: Ըստ պատմական վկայությունների՝ Հայ եկեղեցու առաջին սպասավորներն, այդ թվում՝ եպիսկոպոսները, հավաքագրվել են հեթանոսական քրմերի որդիներից, եկեղեցիներից շատերը հիմնվել են հին հայկական կրոնի տաճարների տեղում, քրիստոնեական տոները նշել են հին տոների օրերին և վայրերում, Եկեղեցին ժառանգել է նախկին քրմական և տաճարական ունեցվածքը: Այս ամենը վկայում է, որ Հայ Եկեղեցին, որպես պետական հաստատություն, այլ ոչ թե որպես պարզապես կրոնական կառույց, ուղիղ ժառանգորդն է նախաքրիստոնեական հայկական կրոնական կազմակերպության: Պետական կառուցվածքում Եկեղեցին կատարել է ճիշտ նույն դերն, ինչ նախաքրիստոնեական պաշտոնական կրոնական համակարգը, և այդ տեսակետից աստվածաբանության և դավանանքի հարցը երկրորդական է: Ըստ որում՝ պետք է նկատի ունենալ, որ նախաքրիստոնեական պաշտոնական կրոնական համակարգը ևս եղել է հենց պետական պաշտոնական համակարգ, այլ ոչ թե անորոշ ժողովրդական կրոն, հավատալիք և այլն: Այն համակարգվել է պետության կողմից և ծառայել է պետական շահերին:

18. Հայ Եկեղեցու անվանումը՝ Առաքելական, լիովին անկախ, ինքնիշխան կառույց լինելու հավակնության արտահայտությունն է, որի հիմնադիրները համարվում են անմիջապես Քրիստոսի առաքյալներից երկուսը, և ըստ այդմ՝ Հայ Եկեղեցու հիմնադրումը համարվում է չմիջնորդավորված և լիովին անկախ որևէ այլ եկեղեցուց: Առաքելական հիմնադրման մասին ավանդությունը ստեղծվել է հենց այդ քաղաքական նպատակով:

19. Հայ Եկեղեցու ազգայնացման քաղաքականությունը հնագույն ակունքներ ունի, մի քանի դար տևած գործընթաց է, որի կարևոր հանգրվաններից է եղել մոտավորապես 6-7 դդ.-ի շրջանը: Այդ ազգայնացման գործընթացի մասն է եղել ոչ միայն դավանական և աստիճանակարգային ինքնուրույնության հաստատումը, այլև հայ մշակույթի այնպիսի կարևոր տարրերի ստեղծումը, ինչպիսիք են, օրինակ, հայոց այբուբենը, գրական հայերեն լեզուն, եկեղեցաշինական ճարտարապետության ուրույն ոճը և այլն: Սրանք բոլորը ոչ թե տարրերային գործընթացների, այլ գիտակցված և հետևողական քաղաքականության արդյունք են: Եվ այդ քաղաքականությունը որոշել է ոչ թե Հայ եկեղեցին, այլ հայկական իշխող վերնախավը՝ թագավորները, իշխանները և այլն:

Եկեղեցական քաղաքականության մեջ Եկեղեցին ինքնուրույն ոչինչ չի որոշել՝ դավանանքից մինչև ճարտարապետություն՝ ամենը թագավորների և իշխանների քաղաքական որոշումների արդյունք կամ հետևանք են:

20. Որպես պետական կառույց, եթե որոշ դեպքերում Հայոց եկեղեցու ներկայացուցիչերը փորձել են հակառակվել հայոց թագավորներին կամ իշխաններին, ապա դա եղել է ոչ թե իրականում գոյություն չունեցող առանձին եկեղեցական քաղաքականության դրսևորում, ինչպես տասնամյակներ շարունակ պնդել է մեր պատմագիտութունը՝ հայոց պատմությունը մեկնաբանելով արևմտաեվրոպական պատմությունից փոխառած կաղապարներով, այլ եղել է այս կամ այն իշխանական կուսակցության ազդեցության դրսևորում՝ ամեն իշխանական խմբավորում ունեցել է իր շարունակությունը կամ ազդեցությունը նաև եկեղեցու ներսում:

Հայաստանում Եկեղեցին չի ունեցել սեփական քաղաքականություն, այլ ենթակա է եղել այս կամ այն իշխանական խմբավորման ազդեցությանը: Իսկ ընդհանրապես, աղբյուրներում նկարագրված դեպքերի մեծ մասը, ուր, օրինակ, հայոց կաթողիկոսները դուրս են գալիս հայոց թագավորների դեմ, կամ չափազանցություն են կամ քաղաքական պատվերով ակնհայտ կեղծիք:

21. Թագավորության անկումից հետո Հայ Եկեղեցու գործերը տնօրինել են հայոց իշխանները՝ ազնվական դասակարգը, ինչպես և Հայաստանի մյուս ներքին հարցերը: Հայ Եկեղեցին շարունակել է մնալ ազգային-քաղաքական, պետական կառույց, որը ոչ թե ունեցել է ինքնուրույն քաղաքականություն, այլ որը սահմանվել է առավել հզոր իշխանական տների քաղաքական որոշումներով և նպատակներով:

22. Միայն հայկական ազնվական-իշխանական դասակարգի և այդու՝ հայոց ինքնավարության վերացմամբ, Եկեղեցին հանգամանքների բերումով ստանձնել է նաև ինքնուրույն քաղաքական միավորի դեր: Այդ շրջանի մասին, ստույգ լինելու համար, պետք է ասել, որ ոչ թ Եկեղեցին իր վրա է վերցրել պետության դերը, ինչպես սովոր ենք ասելու, այլ Եկեղեցին, լինելով հայոց պետության և ինքնիշխանության վերջին վերապրած կառույցը, հենց ինքը՝ պետության մասը, իր էությամբ՝ պետական հաստատություն, կատարել է որոշակի պետական գործառույթներ՝ մասն ամբողջի փոխարեն սկզբունքով: Բնականաբար, չունենալով սեփական ռազմական ուժ, Եկեղեցին չէր կարող լիարժեք փոխարինել հայոց թագավորներին և հայ իշխաններին, այնպես որ պետական գործառույթը կատարել է մասնակիորեն:

23. Այս շրջանում, երբ թուլացել կամ վերացել են հայկական ինքնուրույն իշխանությունները և հայկական ինքնուրույն զինուժը (բացի Հայաստանի որոշ շրջաններից), Հայ Եկեղեցին հարաբերվելով օտար քաղաքական կազմավորումների հետ որպես հայ ժողովրդի ներկայացուցիչ, նաև պետք է համագործակցության եզրեր գտներ այդ օտար ուժերի, օտար տիրակալների հետ: Այս հարաբերություններից բնականորեն բխում է նաև օտար քաղաքական ազդեցությունների ներթափանցումը մեր Եկեղեցու մեջ: Չնայած մեր Եկեղեցու և հանրության լավագուն ներկայացուցիչները պայքարել են հանուն հնարավոր ինքնուրույնության, սակայն, ուժային հարաբերությունները բնականից նպաստել են, որ օտար ազդեցությունը որոշ դեպքերում գերակշռել է: Սա ոչ թե մեր Եկեղեցու, այլ մեր ժողովրդի ընդհանուր վիճակի արտացոլումն է եղել:

Հատկապես Օսմանյան և Ռուսական կայսրություններում, որոնց տիրապետությունը հայերի նկատմամբ եղել է առավել կայուն, տևական ու հաստատուն, ուժգնացել է օտար ազդեցության ներթափանցումը, որը գագաթնակետին է հասել խորհրդային ամբողջատիրական համակարգում:

22. 20-րդ դարի սկզբին հայկական քաղաքական հոսանքների և քաղաքական կուսակցությունների ձևավորումով զգալի է դառնում նաև նրանց ազդեցությունը Հայ Եկեղեցու վրա, որը երբեմն հավասարակշռում էր օտար քաղաքականը, երբեմն էլ ընդհակառակը՝ ուժգնացնում այն:

Մաս Դ. Հայ Եկեղեցու ներկան

23. Քաղաքական ճիշտ լուծումներ գտնելու համար պետք է ճշգրիտ ախտորոշում անել: Եթե հետևենք իրավական ֆորմալ տրամաբանությանը, ապա Հայ Եկեղեցին Հայաստանում գրանցված կրոնական կառույցներից միայն մեկն է: Մյուս կողմից՝ պարզ է, որ ինչ էլ ամրագրենք օրենքով, Հայ Եկեղեցին ոչ միայն հազարապատիկ ավելի է, քան պարզապես ևս մեկ կրոնական կառույց, այլև կրոնական կառույց լինելը նրա առաջնային դերն էլ չէ: Հայոց պետությունը պետք է որոշի Հայ Եկեղեցու ինչ լինելը և ինչի համար լինելը: Դա՛ է Հայոց և համաշխարհային պատմությունից, աշխարհը դարերից վեր և ցայսօր կառավարող իրական, փաստացի իրականությունից բխող միակ տրամաբանությունը:

24. Մեր խնդիրը պետք է լինի, որքան էլ զարմանալի հնչի, Հայոց Եկեղեցու վերահայկականացումը, վերազգայնացումը, վերադարձը: Սա, ի դեպ, վերաբերում է ոչ միայն Եկեղեցուն, այլև Խորհրդային Հայաստանից ժառանգած բոլոր պետական համակարգերին: Խնդիրը չպետք է ընկալել զգացական դաշտում՝ այդ կառույցներն իրենց կարևոր դերն են խաղացել մեր պատմության մեջ, այդ թվում՝ անկախ պետություն կերտելու հարցում: Բայց հարցի մյուս կողմն այն է, որ այդ կառույցները ստեղծված են եղել կոնկրետ պետության մեջ, ա՛յդ պետության քաղաքականությունը սպասարկելու նպատակով, և չեն կարող լիարժեք սպասարկել անկախ Հայաստանին: Եվ պետք է ասել, որ չնայած շուրջ 30 տարի է անցել անկախության հռչակումից, բայց խնդիրը ցայսօր ոչ միայն լուծված չէ, այլև ձևակերպված չէ:

25. Հայ Եկեղեցու տեղն անշուշտ յուրահատուկ է, յուրահատուկ է ընկալումը՝ եթե դեռ կարող ենք պատկերացնել, որ, օրինակ, կրթական համակարգը կամ անվտանգության կառույցները մեզանում խորհրդային ժառանգությունն են և կրում են համապատասխան ոգին, ապա Եկեղեցու հնության պատճառով, մեզ թվում է, որ այն որևէ կապ չունի խորհրդային շրջանի հետ: Սակայն փաստն է, որ այսօրվա Հայ Եկեղեցին ոչ միայն հայ ազգային անցյալի, այլև խորհրդային համակարգի ժառանգորդն է: Բնական և հասկանալի է, որ մեր Եկեղեցին չէր էլ կարող չհարմարվել խորհրդային ռեժիմին՝ ինչ-որ կերպ գոյատևելու և որոշ ազգային խնդիրներ լուծելու համար: Այստեղ որևէ դատապարտելի բան չկա:

26. Ինչպես նշեցինք, դարերի ընթացքում Հայ Եկեղեցին այս կամ այն կերպ համագործակցել է օտար պետությունների հետ, ինչն անխուսափելի էր: Սակայն պետք է հաշվի առնենք, որ խորհրդային համակարգը տարբեր է պատմականորեն եղած բոլոր մյուս բռնակալություններից՝ իր տոտալիտար բնույթով: Տոտալիտարը սոսկ բառ չէ՝ դա նշանակում է պատմության մեջ աննախադեպ համափարպակ և ուժեղ ներթափանցում հանրային և նույնիսկ անձնական կյանքի բոլոր ոլորտներ և պատմականորեն աննախադեպ վերահսկողություն: Երբեք որևէ պետություն չի ունեցել նման համակարգ: Այս առումով խորհրդային փորձն ու ժառանգությունը եզակի է:

27. Սկզբնական շրջանում սովետական քաղաքականությունը եկեղեցիների նկատմամբ, ժխտողական էր: Սակայն մոտավորապես 1940-ականներից, ստալինյան քաղաքականության ընդհանուր տրամաբանության մեջ, այդ վերաբերմունքը փոխարինվեց ավելի գործնական պետական մոտեցումով՝ եկեղեցիներին վերադարձվեց որոշ իրավունքներ և գործունեության ազատություն, որի դիմաց եկեղեցիները պետք է իրենց չափով սպասարկեին խորհրդային քաղաքականությունը, այդ թվում՝ արտաքին հարաբերություններում, անվտանգության հարցերում և այլն:

28. Փաստենք ևս մեկ անգամ՝ խորհրդային շրջանում Հայ Եկեղեցին, բացի իր հնագույն ու բնիկ ազգային-պետական դերից, ստիպված ստանձնել է նաև խորհրդային պետության քաղաքականության գործիքի դերը: Ընդ որում՝ խոսքն այստեղ ոչ այնքան և ոչ միայն հենց բուն Խորհրդային Հայաստանի մասին է, որի քաղաքական հնարավորութունները շատ սահմանափակ էին և հիմնականում ոչ թե քաղաքական, այլ տնտեսական և մշակութային էին, այլ հենց բուն Խորհրդային Միության մասին է: Իհարկե, խնդիրը պարզեցնում ենք՝ մեր դիտարկումից բաց թողնելով այն փաստը, որ Հայ Եկեղեցին նաև Սփյուռքում է գոյատևել:

29. Այսօր դեռ հետխորհրդային հանրություն ենք,, ինչը նշանակում է, որ չնայած ԽՍՀՄ-ն ըստ ձևի այլևս գոյություն չունի, սակայն, նրա բովանդակությունը դեռ շարունակում է զգալի չափով գոյատևել: Այսպես, օրինակ, անկախ Հայաստանի պետական կառույցների զգալի մասը շարունակում են խորհրդային ավանդույթները: Այստեղ հարցն այն չէ, թե դա վատ է կամ լավ: Ի վերջո, առանց Խորհրդային Հայաստանի պետական ապարատի ժառանգականության չէր կայանա կամ շատ ավելի մեծ դժվարությամբ կկայանար անկախ Հայաստանի պետական ապարատը: Սակայն խորհրդային շրջանում կայացած համակարգերի խնդիրը խորհրդային քաղաքականության սպասարկումն է:

30. Անկախ Հայաստանում ընդհանրապես նպատակ չի դրվել, ոչ էլ, թերևս, գիտակցվել է ազգային, պետական, հասարակական համակարգերը վերակառուցելու կամ ավելի ստույգ՝ դա միայն կիսատ չափով է գիտակցվել և իրացվել: Անկախ պետության կառուցման գործում որդեգրվել է ֆորմալ մոտեցում՝ պետության կառուցումը նույնացվել է իրավական, օրենսդրական, հռչակագրային գործողություների հետ:

Իհարկե, մեր այս պնդման մեջ կա գիտակցված չափազանցություն: Նախ՝ որովհետև իրավական կողմը հարցի նույնպես կարևոր է, սակայն, թերի՝ առանց բովանդակային-քաղաքականի։ Երկրորդ՝ որովհետև որոշակի ոլորտներում, օրինակ, բանակաշինությունում, արտաքին հարաբերություններում և այլն, ըստ անհրաժեշտության, բացի ձևական-իրավականից տեղի է ունեցել նաև բովանդակային կառուցում: Սակայն մի շարք կարևոր ոլորտներում, ինչպիսիք են, օրինակ, կրթությունը, ազգային անվտանգությունը դա տեղի չի ունեցել, իսկ եղած բարեփոխումները սահմանափակվել են արևմուտքից արված իրավական պատճենումներով:

Կարելի է փաստել, որ անկախ Հայաստանի քաղաքականությունը լիարժեք սպասարկող ազգային, պետական, հասարակական համակարգերը դեռ կայացման փուլում են: Եղածը զգալի չափով դեռևս խառնուրդ է՝ սովետական, չիմաստավորված, ինքնահոսի, նույնքան չիմաստավորված արևմտյան պատճենումների և կենսական անհրաժեշտությունից բխած հայաստանյան կառուցումների, որոնք նույնպես, սակայն, ավելի տարրերային են եղել, քան մինչև վերջ իմաստավորված:

31. Այս իրավիճակը մասամբ հետևանք է առարկայական պայմանների՝ անկախ Հայաստանի կայացման պայմաններն այնպիսին չէին, որ հնարավոր լիներ զբաղվել լիարժեք վերակառուցմամբ՝ առաջնային էին պատերազմի, տնտեսական, սոցիալական և այլ խնդիրների լուծումը: Մյուս կողմից՝ աշխարհում գերակայող մտածողության հարացույցն էր անվանապես լիբերալ, իսկ էությամբ խորը պահպանողական այն գաղափարախոսությունը, որը բնորոշ է հատկապես այսօրվա եվրոպական կառույցներին, և որը վախենում և խուսափում է չափազանց ստեղծագործ քաղաքականությունից և բնազդաբար կամ գիտակցաբար ստորադասում է քաղաքականն ու պետականը՝ իրավական-ձևականին:

32. Սակայն Հայաստանի պետական և քաղաքական գործիչների նոր սերունդը, հարգանքի տուրք մատուցելով նախորդների ջանքերին, պետք է միաժամանակ մեկ քայլ առաջ անի և իր պատմական առաքելությունը տեսնի Հայաստանի անկախության կառուցման երկրորդ փուլի հռչակումն ու իրացումը: Դրա նպատակն ու հոգեբանությունը պետք է լինի մի կողմից՝ հետսովետական իրավիճակի և մյուս կողմից՝ եվրոպական հարացույցի կույր պատճենման ավանդույթի հաղթահարումը՝ հօգուտ ինքնուրույն, ստեղծագործ հայկական մոտեցման, որը փոխառելով յուրացնում և սեփականացնում է, իսկ ժառանգելով՝ վերաիմաստավորում և վերակառուցում:

33. Հատկապես Հայ Եկեղեցու հանդեպ քաղաքականությունը պետք է սահմանվի հենց այս տրամաբանության մեջ՝ ապասովետականացում, ակտիվ պետական քաղաքականություն, ոչ ֆորմալիստական՝ բովանդակային, քաղաքական մոտեցում, վերակառուցում:

Այս քաղաքականության անկյունաքարը պետք է լինի ոչ թե «Եկեղեցին անջատ է պետությունից» իրավական դրույթի բացարձակ և տառացի մեկնաբանությունը, այլ՝ պատկերացումը, որ Եկեղեցին կարևորագույն ազգային և փաստացի՝ պետական կառույց է, որի վերակառուցումը ոչ թե զուտ եկեղեցական ներքին գործ է, այլ պետական քաղաքականության գերխնդիր:

34. Այս սկզբունքներից ելնելով էլ պետք է մշակվի և իրացվի կոնկրետ քաղաքականությունը Եկեղեցու նկատմամբ: Դրա գերխնդիրը պետք է լինի Եկեղեցին օտար ազդեցություններից՝ ինստիտուցիոնալ, կրթական, մշակութային, գաղափարական հնարավորինս մաքրումը, Հայ Եկեղեցու վերադարձը իր բնիկ տիրոջը՝ Հայ ժողովորդին և Հայ պետությանը:

Ասածս այն չէ, որ այսօր Հայ Եկեղեցին մերը չէ, բայց շեշտը վերջնական և լիարժեք վերադարձն է՝ անկախ Հայաստանի պայմաններում Հայ Եկեղեցու մեջ և ոչ մի հյուլե օտար ազդեցություն չպետք է լինի: Եկեղեցին պետք է դառնա՝ հայկականության միջնաբերդը, ինքնիշխանության, պետականության գաղափարի հավատարիմ պատվարը:

35. Մենք ժառանգություն ենք ստացել մի հաստատություն, որի նմանը շատ քրիստոնյա ազգեր չունեն՝ դարեր ի վեր ազգայնացված եկեղեցի: Եթե ուզում եք հասկանալ դրա արդիական քաղաքական նշանակությունը, ստուգեք, մոլդովական և ուկրաինական օրինակները, ուր ցայսօր օտարերկրյա քաղաքական ազդեցությունը իր հարմար գործիքներից մեկը եկեղեցական քաղաքականության մեջ է գտնում: Մենք իրավունք չունենք դա թողնել անտեր՝ թույլ տալով, որ հանուն անկախության ստեղծած գործիքն օգտագործվի օտար ազդեցության տարածման համար: Դրա համար մենք պետք է հրաժարվելով հրաժարվենք իրավական ֆորմալիզմից՝ «եկեղեցին անջատ է պետությունից» դրույթի դոգմատիկ-սքոլաստիկ բացարձակ մեկնաբանությունից և այն պատկերացումից, թե քաղաքականությունը որոշվում և սահմանվում է իրավական վերացական ձևակերպումներով:

Պետք է միշտ հիշենք, որ ի դեմ Եկեղեցու մենք ունենք հնագույն ազգային-պետական կառույց, միակը, որը ժառանգել ենք անմիջապես Հայոց թագավորությունից, և որը ավելի հին է նույնիսկ, քան քրիստոնեությունը: Պետք է աչքի լույսի պես պահենք այն, բայց գիտակցելով, որ դա ազգային, պետական, ժողովորդական սեփականությունն է, այլ ոչ թե զուտ կղերական:

Հայոց Եկեղեցու վերանորոգման հարցը ոչ թե զուտ ներեկեղեցական, ոչ թե զուտ կրոնական, այլ պետական, ազգային, հանրային՝ քաղաքական խնդիր է, և համապատասխան էլ պետք է ձևակերպվի և լուծվի՝ քաղաքականությամբ: