Ներածական խոսակցություն սահմանադրական բարեփոխումների որևէ ապագա նախագծի մասին

Ի՞նչ է սահմանադրությունը

Ս ահմանդրություն ասելով՝ նկատի ունենք թե՛ գրավոր ձևակերպված և պաշտոնապես ընդունված գերագույն օրենք, թե՛ այդ օրենքով սահմանված պետական և հասարակական կարգ:

Երկուսի տարբերակումը որոշ իմաստ ունի, քանի որ սահմանադրություն եզրի լատինաբառ համարժեք «constitutio»-ն իր սկզբնական իմաստով նշանակում է հենց պետական և հանրային կարգ (ավելի բառացի՝ կազմակերպում, հաստատություն, կարգ), որը կարող է նաև սահմանված չլինել գրավոր պաշտոնական միասնական տեքստով, և այդ իմաստը հաճախ օգտագործվում է գիտական գրականության մեջ: Մեծ Բրիտանիայի օրինակը վկայում է, որ այսօր էլ ցանկացած տերություն կարող է ունենալ արդյունավետ գործող պետական և հանրային կարգ՝ փաստացի սահամանադրություն, առանց դրա հատուկ արձանագրման պաշտոնապես ընդունված միասնական տեքստում:

Մեր հետագա շարադրանքն ավելի ստույգ հասկանալու համար, կարևոր է մտքի մեջ պահել բառի այս երկու իմաստները, մանավանդ, որ դրանց միջև կա և կարող է լինել նաև որոշակի հակադրություն: Իդեալական տարբերակում՝ «գրավոր սահմանադրությունը» պետք է արտահայտությունը լինի տվյալ երկրի, հանրության պատմաքաղաքական փորձից բխած պետական և հանրային կարգի: Իրավական ձևակերպումները պետք է ոչ թե թելադրեն իրականությանը, թե ինչպիսի՛ն այն պետք է լինի, այլ բացատրեն, իմաստավորեն կայացած և կայացող քաղաքական իրականությունը (ինչպես հենց բրիտանական օրինակում է, ուր բրիտանական պետական կարգը ոչ թե սահմանվում է, այլ բացատրվում և մեկնաբանվում է համապատասխան իրավական գրականության մեջ): Իրականության մեջ, սակայն, գերակայում է այս իդեալական պատկերին հակադիր միտումը:

Թղթե սահմանադրությունն ու կենդանի իրականությունը

Ա րդի աշխարհում սահմանադրությունները փաստացի այլ բան չեն, քան թղթե փոխառություններ, որոնց նպատակը ոչ թե տվյալ երկրի և ժողովրդի քաղաքական կենդանի փորձի և պայքարի խտացված ձևակերպումն և մարմնավորումն է՝ որպես այդ եզակի փորձից բխած հանրային կարգ, այլ համապատասխանությունը էտալոնային միջազգային նորմերին: Վերջիններն իրենք իրենցով կարող են լավ ու վատ, ճիշտ ու սխալ լինել, բայց մնալու են թղթի վրա, եթե միջնորդված ու վերապրված չեն տվյալ հանրության մեջ կենդանի քաղաքական գործընթացով՝ հաստատվելու կամ հերքվելու համար այդ փորձի կողմից:

Սահմանադրությունները գրվում են, կամ ավելի ստույգ՝ պատճենվում են իրավաբանների կողմից, իսկ եղած քաղաքական պատվերը սահմանափակվում է որպես կանոն զուտ այսրոպեական, կուսակացական, խմբային կամ նույնիսկ առաջնորդների նեղ աձնական շահերով և ծրագրերով, բայց երբեք կամ հազվադեպ՝ մեծ քաղաքական հեռանկարով և նպատակադրմամբ:

Երկրի իրական մեծ քաղաքական գործընթացների, օրինակ՝ զանգվածային հզոր շարժումների շունչը, դրանցից բխող մեծ քաղաքական հեռանկարների թելադրանքը, որոնք պետք է նախորդեն և առաջնորդեն իրավական ձևակերպմանը, կենդանություն տան դրանց՝ բացակայում են այս փաստաթղթերում:

Նորմալ է համարվում, որ տարբեր երկրների սահմանադրություններն իրարից էականորեն չտարբերվեն, չունենան շեշտված անհատականություն, այլ լինեն մեկը մյուսի պատճենի պատճենը՝ երանգային և քմահաճույքային զանազանությամբ:

Արդյունքում՝ սահմանադրության և երկրի իրական քաղաքական կյանքի մեջ մշտապես ճեղքվածք կա, որը կարող է հանգամանքների բերումով արդիական դառնալ կամ մնալ միայն որպես հնարավորություն, սակայն նույնիսկ վերջին դեպքում անտեսանելի լարում է առաջ բերում երկրի կյանքում:

Երկրի քաղաքական կյանքի, պետական և իրավական կարգի վերին հարկը զբաղեցված է մնում բուն «հողին» անհաղորդ, չվերապրյալ, չյուրացված փոխառությամբ:

Երկրի և ժողովորդի կենդանի քաղաքական փորձը, գործընթացը ինքն իրեն չի բերում գիտակցության, տեսության, ինքնաճանաչման, ինքնամարմանավորման, այլ մշտապես մնում է բնազդի և տարերքի մակարդակում: Սա պետության և կյանքի, հասարակարգի և ժողովրդի օտարացման առաջին աստիճանն է, որը լայնանալու և իր մեջ նորանոր ոլորտներ ընդգրկելու մշտական սպառնալիք է ստեղծում:

Երկրի ինքնիշխանությունը (ոչ թե դրա իրավական հռչակյալ կողմը, այլ բուն բովանդակությունը)` կենդանի քաղաքական գործթընացներն են և դրանց հիմամբ ձևավորվող հաստատություններն են: Ինքնիշխանության ամբողջացման գերխնդիրը՝ կենդանի քաղաքական գործընթացների հիմամբ սեփական պետական և հասարակական կարգի՝ սահմանադրության ստեղծումն է:

Ներկայիս իրավիճակը (ոչ միայն Հայաստանում, իհարկե) այս իդեալի հակառակն է՝ իրարից անջատ, առանձին են «ապրում» երկրի կենդանի քաղաքական գործընթացը և պետության «վերին հարկը»՝ սահմանադրությունը, պետական կարգը:

Սահմանադրությունները երկրների մեծ մասում, այդ թվում Հայաստանում չեն արտահայտում կենդանի իրականությունը, չեն գոյանում «ներքևից վերև» և ընդհանրապես որևէ ներքին պրոցեսով, այլ պարտադրվում են իրականությանը «օդից», վերացական դրսից՝ մնալով հռչակյալ իրականություն:

Մյուս կողմից՝ քաղաքական կյանքը չի վերածվում սահմանադրական կարգի, որով ձեռք չի բերում իր բարձրագույն մարմնավորումը, իր բաձրագույն ինքնագիտակցությունը, ինքնակազմակերպումը: Քաղաքական գործընթացն, այդու, մշտապես անավարտ է մնում, իսկ երկրի ինքնիշխանությունը՝ կիսատ իրագործված:

Հատկապես հեղափոխական քաղաքական գործթընացը, որի գերխնդիրն ու իմաստը հենց օտարացման հաղթահարումն է հանրային կյանքի բոլոր մակարդակներում՝ ժողովուրդ-պետական կառավարում, իրավունք-քաղաքականությոն և այլն, առավել ևս անավարտ է մնում, եթե չի պսակվում սեփական փորձից իմաստավորված կարգի հաստատմամբ:

Ծիծաղելի է բոլորիս սահմանադրական ֆետիշիզմը, սահմանադրությունն ամենից վեր է մեր կարգախոսը, քանի դեռ չենք ձևակերպել մի այնպիսի սահմանադրություն, որը բխում է մեր իսկ քաղաքական պայքարից, քանի դեռ հենց այդ քաղաքական պայքարն ինքը չի վերածվել իրավական թղթե ձևակերպման, քանի դեռ ա՛յն, ինչ կոչվում է սահմանադրություն, մեծ հաշվով այլ բան չէ, քան ծույլ աշակերտի արտագրածը գերազանցիկի տետրից:

Ցանկացած հեղափոխական շարժում Հայաստանում մնալու է անավարտ, կիսատ և ի վերջո՝ ինքն իրենից օտարացած, եթե այն չի մարմնավորվելու որպես հայկական պետական կարգ, որպես հայկական սահմանադրություն: Որևէ ժողովորդական մեծ շարժում մնալու է անավարտ, կիսատ, եթե դրանից չի բխելու ՀՀ ինքնիշխանության ամբողջացումը որպես հայկական քաղաքական փորձից բխած հայկական սահմանադրության հաստատում:

Հայ ժողովորդի իշխանությունը

Ե թե պատկերացնենք, որ մի օր նպատակ ենք դնելու ունենալ ոչ թե թղթե, այլ «կենդանի» Սահմանադրություն, ապա ո՞րը պետք է լինի այդ նախագծի սկզբունքային, ելակետային նպատակը:

Սահմադրությամբ ամրագրված կառուցվածքները, հաստատությունները պետք է միս ու արյուն տան, նյութականացնեն «հայ ժողովրդի իշխանություն» հիմնարար հասկացությունը, ապահովեն դրա իրական, այլ ոչ թե հռչակյալ բնույթը, պաշտպանեն թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին ուզուրպացիայի վտանգներից:

Հայ ժողովորդի իշխանությունը նեղ իմաստով հասկացվում է որպես յուրաքանչյուր քաղաքացու ընտրելու իրավունք, սակայն, իրականում ընտրելու իրավունքը ոչ թե բուն իշխանությունն է, այլ դրա մեխանիզմներից մեկն է միայն:

Հայ ժողովորդի իշխանության հիմքում նախ այն կամքն է որը հայ ժողովուրդը դրսևորել է մի կողմից հանուն ազգային անկախության, մյուս կողմից՝ հանուն արդարության վարած քաղաքական պայքարում, թե՛ օտար տիրապետությունների դեմ, թե՛ իր սեփական պետության ներսում:

Սա կարող է թվալ իշխանություն եզրի ոչ այնքան սովորական և չափից ավելի լայն իմաստավորում: Իրականում իշխանություն եզրի հենց սովորական դարձած ընկալումն է չափից ավելի նեղ և մեխանիկական: Իշխանությունը նյութական, շոշափելի երևույթ չէ, առավել ևս մեխանիզմ չէ: Իշխանությունը հոգևոր երևույթ է, որը սերտորեն կապված է կարողություն, ազդեցություն, կամք, ուժ, զորություն և նման հոգևոր որակների հետ, և կարող է սահմանվել միայն սրանց հետ իր սերտ կապում: Ըստ այդմ՝ իշխանությունը նաև ոչ թե ստատիկ, այլ դինամիկ երևույթ է, ինչը ենթադրում է դրա հետ կապված պայքար, կամքի լարում, այլև դրա՝ լայնացում և նեղացում, ծավալում և կորուստ, զարգացում և պահպանում և այլն:

Երկրորդ՝ հայ ժողովորդի իշխանություն հասկացությունը ենթադրում է ոչ միայն ժողովուրդը որպես ներկայում ապրող անհատ-քաղաքացիների հավաքածո, այլև հայ ժողովուրդը որպես պատմական անհատականություն՝ սերունդների ամբողջություն, որոնք կազմել են և դեռ կազմելու են հայ ժողովուրդը, և որոնց դարավոր ջանքի, ստեղծագործության, պայքարի արդյունքն է հայոց պետությունը և հայոց ուրույն քաղաքակրթությունը:

Հայ ժողովորդի անհատականության պահպանումն ու զարգացումն էլ ՀՀ գերագույն նպատակն է, եթե, իհարկե, Հայաստանի Հանրապետություն ձևակերպման մեջ ոչ միայն Հանրապետություն, այլև Հայաստան անունը մեզ համար որևէ իմաստ ունի՝ բացի միայն անվանական հիշատակումից:

Սահմանելով մոտավորապես ժողովրդի իշխանությունը, այժմ, տեսնենք, թե որո՞նք են այն հիմնական մարտահրավերնեը, որոնք սպառնում են այդ իշխանությանը:

Ժողովրդի իշխանության յուրացման (ուզուրպացիայի) վտանգները

Կուսակցապետությունը

Ժողովրդի իշխանության ուզուրպացիայի վտանգներն ունեն երկու աղբյուր՝ ներքին և արտաքին:

Ժողովրդի իշխանության ուզուրպացիայի ներքին վտանգներից մի քանիսի մասին խոսվում է ավելի շատ, և համապատասխանաբար ավելի ուժեղ է դրանց գիտակցումը, իսկ մյուսների մասին կամ քիչ է խոսվում կամ առհասարակ չի խոսվում, և համապատասխանաբար նվազ է կամ բացակայում է դրանց գիտակցումը:

Առաջին շարքից է, օրինակ՝ ընտրակեղծիք, կոռուպցիա, «օլիգարխիա» անսուրբ եռյակը և սրանց առնչվողները։ Դրանց այստեղ չենք անդրադառնա հենց այն պատճառով, որ այս թեմաների մասին շատ է խոսվել: Իհարկե, դա չի նշանակում, որ չկա թարմացված ասելիքի կարիք, սակայն, տվյալ դեպքում մեզ ավելի կարևոր է նոր թեմաների ներմուծումը հանրային խոսքի մեջ: Առավել ևս, որ վերոնշյալ անսուրբ եռյակի դեմ պայքարով կամ նույնիսկ հաղթահարմամբ ոչ միայն չեն սպառվում ներքին ուզուրպացիայի վտանգները, այլև առավել խորքային, նուրբ և բարդ լուծում պահանջող խնդիրները դեռ նոր են սկսվում:

Արդի քաղաքական համակարգերի ուզուրպացիոն առավել կարևոր մարտահրավերներից է կուսակցապետությունը:

Նկատի չունենք այստեղ մեկ կուսակցության կողմից իշխանության յուրացումը՝ միակուսակցականությունը, այլ հենց բազմակուսակցական մրցակից համակարգում այդ նույն կուսակցական համակարգի կողմից իշխանության փաստացի յուրացումը՝ ընդ որում, այնպիսի հանգամանքներում, երբ կուսակցություների միջև ազատ մրցակցության պայմաններն ապահովված են, այսինքն՝ ըստ ձևի խախտված չեն ժողովրդավարության օրենքները: Ոչ թե մեկ կամ մի քանի կուսակցություն յուրացնում են իշխանությունը, այլ կուսակցական համակարգը, որպես ամբողջություն, փոխարինում է ինքն իրենով ժողովրդական ինքնիշխանությունը, այլև՝ նույնացնում է ինքն իրեն քաղաքականության հետ:

Տեսականորեն կուսակցությունները կոչված են ներկայացնելու և միջնորդելու հանրության տարբեր շերտերի շահերը: Ի հակադրություն տեսական նպատակների, սակայն, գործնականում կուսակցական համակարգը միտում ունի վերածվելու ոչ թե լայն հանրային, այլ առավել հզոր խմբերի շահերի ներկայացուցչության: Մեծամասնական շահերի ներկայացուցչականությունը փոխակերպվում է ազդեցիկ փոքրամասնությունների շահերի ներկայացուցչականությամբ: Սա օրինաչափ միտում է, այլ ոչ թե գիտակցված դավադրություն, որը զարգանում է, եթե կուսակցականությունը չունի լուրջ հակակշիռ քաղաքական և պետական կյանքում:

Հզոր ժողովրդական շարժումներից դուրս, կուսակցությունների միակ իրական կախվածությունը հանրության լայն շերտերից ընտրություններն են, և հակառակը՝ իշխանության կրող հռչակված ժողովրդի միակ իրական իշխանական լծակն էլ ընտրություններն են: Իսկ ընտրություններից դուրս՝ կուսակցություններն ունեն հազար ու մի այլ կախվածության մեխանիզմներ և շահեր բացի ժողովրդականից և ավելի հզոր, քան ժողովորդականը:

Միայն հզոր ժողովրդական շարժումներն են կարողանում մի պահ նյութական և շոշափելի դարձնել ժողովրդական իշխանությունը, ինչպես նաև դրանց ընթացքում սովորաբար գոյացող ժողովուրդ-ժողովրդական առաջնորդ կապը:

Ի հակադրություն ընտրությունների, որտեղ ժողովուրդը հանդես է գալիս որպես անհատ ընտրող և անհատ ընտրողների համագումար, ժողովրդական շարժումների ժամանակ ժողովուրդը հանդես է գալիս որպես զանգված, որպես միասնություն, որպես իրական ուժ, և հենց այդ ժամանակ է առավելագույնս բացահայտվում որպես իշխանություն: Անհատ ընտրողի՝ որպես ժողովրդի մասի իշխանությունը, ըստ էության, զուտ իրավական է, ձևական և ակնթարթային: Ժողովրդական շարժման իշխանությունը փաստացի է, նույնիսկ՝ ամենակարող, իսկ ինստիտուտի վերածվելու դեպքում կարող է նաև տևական արդյունք տալ:

Պառլամենտարիզմը, «ոչ պոպուլյար բարեփոխումները», «պոպուլիզմը»

Կ ուսակցականությունն իր գագաթնակետին է հասնում պառլամենտական համակարգում, որտեղ ներկայացուցչական մարմինը հռչակվում է գերագույն իշխանության կրող: Արտաքուստ սա առավել ժողովրդավարական կառավարման ձևն է, քանի որ տեսականորեն պառլամենտը ներկայացնում է ամբողջ ժողովորդին: Նախորդ շարադրանքից, սակայն, արդեն պետք է պարզ լինի, որ հարցն ավելի բարդ է՝ հաշվի առնելով ներկայացուցչական սկզբունքի խնդիրները:

Հասնելով գերիշխանության՝ կուսակցականությունն ու իր առավել կատարյալ մարմնավորում պառլամենտական համակարգն, ինքն՝ իրեն հռչակում է դեմոկրատիայի վերջնական և գրեթե միակ իրական դրսևորում, էտալոնային դեմոկրատիա, ավելին՝ հենց ինքը դեմոկրատիան: Մյուս կողմից, այդ ինքնահռչակ թագավորության ինքնապաշտպանական բնազդը պիտակավորում է անմիջական ժողովրդականության տարրերային դրսևորումները որպես պոպուլիզմ, որպես քաղաքական գործընթացի ոչ ցիվիլ, ոչ ինստիտուցիոնալ, ցածր ոճի, ամբոխային ձև:

Պոպուլիզմը, այսինքն՝ ժողովրդականությունը, դառնում է իր ամբողջությանը հասած կուսակցապետական համակարգի առավել ուժեղ և շեշտված քաղաքական հայհոյանքը, որով միաժամանակ նրա ինքնամատնությունը, խոստովանությունը՝ առանց անհրաժեշտ հակակշիռների կուսակցապետությունը վերածվում է ժողովրդական հիմքից օտարացած, այլև՝ դրան հակադրված փոքրամասնական՝ օլիգարխիկ, նարցիսիստական ինքնանպատակ համակարգի:

Այս համակարգը բացահայտում է իր իրական գաղափարախոսությունը՝ գրեթե նույնացնելով ցանկալի քաղաքականությունն ու ցանկալի բարեփոխումը «ոչ պոպուլյար», այսինքն՝ ոչ ժողովրդական քաղաքականության հետ: «Ոչ պոպուլյար բարեափոխումներ» արտահայտությունը դառնում է յուրահատուկ կոդային բառ, անցաթուղթ, որով հաստատվում կամ հերքվում է որևէ քաղաքականության լեգիտիմությունը, լոյալությունն ու ադեկվատությունը: Ժողովրդավարական ճանաչվելու համար, պետք է լինել... ոչ ժողովրդական, ոչ պոպուլյար: Թերևս նույնիսկ ամեն ինչ տեսած համաշխարհային պատմությունը հազվադեպ է ականատես եղել այսպիսի զարմանալի ինքնահակասության, որի հետ մրցել կարող է գուցե միայն սովետական ընտրական համակարգը՝ ընտրություններ առանց մրցակից թեկնածուների:

Մեդիադաշտը՝ ուզուրպացիայի օջախ

Ու զուրպացիոն վտանգի մյուս կարևոր օջախը մեդիադաշտն է, որը սերտորեն կապված է կուսակցականության հետ և կրկնում է դրա հիմնական միտումները:

Տեսականորեն մեդիա դաշտի բազմազանությունը և բազմակարծությունը, ինչպես և կուսակցությունների դեպքում, պետք է արտացոլի հանրության բազմազանության և բազմաշերտության ամբողջությունը՝ քիչ թե շատ հավասարաչափ կերպով: Իհարկե, սա շատ սխեմատիկ, պարզունակ պատկեր է, բայց, այդքանով հանդերձ, արդարության զգացողությանը և տրամաբանությանը համապատասխանող: Իրականությունն, անշուշտ, ավելի բարդ է:

Հենց այսօրվա Հայաստանում տեսնում ենք մի իրավիճակ, երբ մեդիայի մեծամասնությունն արտահայտում է տեսակետներ, որոնց իրական կրողն է հանրության փոքրամասնությունը, իսկ մեծամասնության աջակցությունը վայելող իշխող ուժի տեսակետները փոքրամասնություն են ԶԼՄ դաշտում: Սա միայն ամենապարզ, տեսանելի օրինակն է, բայց, եթե ուշադիր լինենք, նման օրինակներ շատ ավելի կարող ենք գտնել: Փաստն այն է, որ մեդիադաշտը, ինչպես և կուսակցական համակարգը, տեսականորեն կոչված լինելով համաչափ արտահայտել հանրային տարբեր շերտերի շահերը, իրականում, որպես կանոն, հակված են արտահայտելու ռեսուրսներին տիրապետող փոքրամասնական խմբերի շահերը: Եվ սա ոչ միայն Հայաստանում է:

Ըստ ձևի՝ խոսքի ազատությունն այս պատկերում չի խախտվում, քանի որ կա կարծիքների բազմազանություն և քննադատություն, նույնիսկ, ինչպես տեսանք, մեր օրինակներում՝ իշխող ուժի կամ անհատի քննադատության գերակայություն: Բայց, եթե խոսքի ազատություն հասկացությունը բացի ձևից, պետք է ունենա նաև բովանդակություն, ապա մեր բերած պատկերում խոսքի ազատության սկզբունքը խախտված է՝ գերակշիռ արտահայտություն են ստանում փոքրամասնության տեսակետներն ու անտեսվում կամ ստորադասվում մեծամասնությանը: Չի կարող խոսքի ազատությունը նշանակել փոքրամասնության տեսակետների արտահայտության գերակայություն մեծամասնության նկատմամբ, եթե տարրական արդարության զգացումն ու տրամաբանությունը չենք պատրաստվում զոհել սքոլաստիկական ֆորմալիզմին: Մամուլի ներկայացուցչականությունը համաչափ չէ, ավելին՝ կեղծ է, քանի որ, ի վերջո, մամուլը, ճիշտ ինչպես կուսակցությունները, սկսում է ներկայացնել ոչ թե հանրության իրական լայն համապատկերը, այլ միայն դրա մի փոքր հատվածը: Ինչպես և կուսակցությունները, ԶԼՄ-ները վերածվում են «քաղաքական» շուկայի միջնորդների՝ բրոկերների, որոնք պատրաստ են ներկայացնել ուժեղների շահերը՝ «մատչելի գներով»:

Մեդիաների խմբային շահը ստեղծում և զարգացնում է նաև զանգվածների հիմարության, ցածր մակարդակի, անճաշակության մասին, ըստ էության, հակաժողովրդավարական առասպելաբանությունը: Սա մի պնդում է, որը թվում է աքսիոմատիկ, և մանավանդ շոյում է իրենց ընտրյալ ագացող շատերի ինքնասիրությունը: «Անճաշակ և հիմար զանգվածների» մասին առասպելաբանությունն ընդհանուր է այսօրվա մեծ բիզնեսի այն հատվածներին, որոնք գործում են, այսպես ասած, «հոգևոր դաշտում», օրինակ, բացի ԶԼՄ-ներից նաև երաժշտական բիզնեսին և այլն:

Քաղաքական իդեոլոգիաներն՝ ուզուրպացիայի գործիք

Վ երն արդեն նշեցինք, որ կուսակցականության միտումներից է՝ դրա վերածումն արտաքին շահերի ներկայացուցչության: Սա բխում է չզսպված կուսակցականության ներքին տրամաբանությունից՝ քաղաքական միջնորդի, բրոկերի դիրքը հեշտությամբ հանգեցնում է նրան, որ կուսակցական համակարգը սկսում է ներկայացնել ոչ միայն ներքին, այլև արտաքին հզորների շահերն` ի հաշիվ երկրի մեծամասնության շահերի և տեսակետների: Եթե երկիրն աշխարհաքաղաքական շահերի խաչմերուկում է, ապա այս միտումը կարող է հասնել իր վատագույն դրսևորման, երբ ամբողջ կուսակցական դաշտը բաժանվում է հակամետ արտաքին ազդեցությունների միջև, և ներքին քաղաքական պայքարը փաստացի վերածվում է արտաքին ազդեցության գործակալների բախման: Ավելին` հենց բաժանումն ըստ արտաքին կողմնորոշումների սկսում է դիտվել որպես հիմնարար ներքաղաքական բաժանում:

Պակաս ակնհայտ է թվում իդեոլոգիկ քաղաքականության վտանգը: Սրա բնույթը, որպես մարտահրավեր երկրի ինքնիշխանությանը, դիտարկել ենք առանձին հոդվածով, որը դեռ կունենա իր շարունակությունը: Այստեղ չենք ուզում կրկնել արդեն ձևակերպվածը, միայն մի քանի կարևոր կետ նշենք: Քաղաքական իդեոլոգիաները, որոնք իրենց էությամբ այլ բան չեն, քան աշխարհիկ կրոններ, ինքնին դոգմատիկ և ավտորիտար են իրենց ներքին միտմամբ՝ նույնիսկ, եթե խոսքով հակառակ են ավտորիտարիզմին: Նրանց ձգտումը ոչ թե իրավիճակին և տեղանքին համարժեք լինելն է, այլ իրավիճակ թելադրելն է, թե ինչպիսին այն պետք է լինի: Սա հակադրում է իդեոլոգիկ դոգմատիզմը կենդանի քաղաքական գործընթացին:

Ժողովրդի իշխանության հիմքում ընկած են հզոր զանգվածային շարժումները: Այս կենդանի գործընթացները, որպես կանոն, թելադրված ու ձևավորված չեն որևէ կոնկրետ իդեոլոգիայով, հատվածական չեն, այլ համաժողովրդական են և միավորող: Իդեոլոգիաները, հակադիր են իրենց էությամբ այս կենդանի շարժումներին, սակայն որպես կանոն փորձում են յուրացնել վերջինների ընթացքն ու արդյունքը, հատկապես շարժումների մարման փուլում, մեկնաբանելով շարժումների էությունն իրենց դոգմատիկ եզրաբանությամբ, պարտադրելով սեփական օրակարգը, և փորձելով տեղավորել կենդանի քաղաքականն ու ժողովրդականը նեղ և դոգմատիկ սահմանների մեջ:

Իդեոլոգիաներն անհրաժեշտաբար սնոբիստական են, եթե նույնիսկ խոսում են ժողովրդականությունից, քանի որ գիտակցում են իրենք իրենց որպես «ի վերուստ» սահմանված, ինքնամփոփ ու ինքնարժեք գաղափարական համակարգեր, որոնք ապրիորի ավելի բարձր են, քան ժողովրդական քաղաքական պայքարի կենդանի տարերքը: Իդեոլոգիզմի տեսակետից, ոչ թե կենդանի քաղաքական գործընթացն ինքն իրենից ձևավորում է իր քաղաքական գաղափարները՝ իր փորձին և իր նպատակներին համապատասխան, այլ գաղափարները դրսից պարտադրվում են կենդանի քաղաքական շարժմանը՝ որպես դրանց իմաստ և գիտակցություն: Ավելի պարզ ասած, միամիտ ժողովուրդն ինքը չի հասկանում և չի կարող ձևակերպել, թե ինչի համար է պայքարում, բայց նրա պայքարը կարող է իմաստավորվել նախապես սահմանված իդեոլոգիական դոգմաների կողմից:

Սա զուտ տեսական խնդիր չէ: Բազմաթիվ հզոր ժողովրդական շարժումներ զոհ են գնացել «իդեոլոգիզացիային»: Հենց հայկական առավել հզոր ժողովրդական և իր էությամբ՝ ազգային-դեմոկրատական 1988-ի շարժումը, ինչ-որ պահից զոհ գնաց կեղծ գիտակցության, երբ ինքն իրեն հռչակեց և գիտակցեց որպես լիբերալ, ինչը կապ չուներ շարժման բուն ժողովրդական տարերքի հետ, սակայն, միջազգային էտալոնային համարվող միտում էր:

Նույն վտանգն այսօր սպառնում է 2018-ի հեղափոխությանը, որն իր էությամբ նույն ազգային-ժողովրդավարական հայկական շարժումն է, սակայն, միտում կա նրան ևս վերագրել կեղծ փոխառյալ ինքնագիտակցություն՝ որպես լիբերալիզմի երկրորդ ալիք Հայաստանում և այլն:

Հարցն այստեղ լիբերալիզմը չէ. դրա փոխարեն կարող էր լիներ, ասենք, սոցիալիզմ կամ անարխիզմ կամ նացիոնալ-ֆաշիզմ, էականը դա չէ, այլ վերագրումը, գիտակցության փոխառումը, որի արդյունքում կենդանի քաղաքական ժողովրդական շարժումը հերթական անգամ զրկվում է սեփական ինքնագիտակցությունը և ինքնակազմակերպությունը իր իսկ փորձից կառուցելու հնարավորությունից:

Եվ կարևոր է հասկանալ, որ սա ոչ թե սովորական վերագրում է, ոչ թե սոսկ վերլուծական սխալ, ոչ թե ակադեմիական բանավեճի հարց, այլ վերահսկողության հաստատման, գերիշխանության ձգտման խնդիր: Վերագրելով ժողովրդական շարժմանը կեղծ՝ արտաքինից փոխառած և արտաքինում սահմանված գիտակցություն՝ փորձ է արվում դրա նկատմամբ վերահսկողություն հաստատել:

Ժողովրդական շարժումներին կեղծ իդեոլոգիական գիտակցության վերագրման փորձերը՝ լինեն դրանք ակամա, միամիտ վերագրումներ հենց շարժման մասնակիցների կողմից (քանի որ սեփական, այլ ոչ թե փոխառյալ ինքնագիտակցության հասնելը բարդ խնդիր է այն դեպքում, երբ կան բազմաթիվ պատրաստի և իրենց ագրեսիվորեն պարտադրող գիտակցության ձևեր), թե՛ նպատակադրված գործողություններ գերիշխանության ձգտող փոքրամասնական խմբերի կողմից, ժողովրդի իշխանության ուզուրպացիայի առավել նուրբ, բայց և առավել գործուն և տարածված կերպերից են:

Վերջապես, պետք է հաշվի առնենք, որ իդեոլոգիաները դեռ 20-րդ դարի ընթացքում վերածվել են աշխարհաքաղաքական մեծ կենտրոնների ազդեցության տարածման գործիքների: Եթե իդեոլոգիկ քաղաքականության դասական շրջանում՝ 19-րդ դարում և մասամբ 20-րդ դ.-ի սկզբում քաղաքական իդեոլոգիաները դեռ համեմատաբար ինքնավար, ինքնարժեք էին, թեև կարող էին որոշակի աշխարհաքաղաքական կապեր ունենալ, ապա 20-րդ դարի ընթացքում՝ Սովետական Միության կայացմամբ, և հատկապես Երկրորդ Համաշխարհայինի ու նրան հետևած Սառը Պատերազմի ընթացքում իդեոլոգիկ կողմնորոշումները նույնացվեցին աշխարհաքաղաքականներին և ստորադասվեցին վերջիններիս՝ վերածվելով ընդհուպ մինչև պարզ քարոզչական հնարների և կլիշեների: Այդ իրավիճակը շարունակվում է ցայսօր:

Իդեոլոգիկ քաղաքականությունն արդեն միայն այդքանով ուզուրպացիոն վտանգ է, քանի որ աշխարհաքաղաքական մեծ կենտրոնների ազդեցության տարածման և ներքին քաղաքականությունն ըստ արտաքին կողմնորոշումների կառուցելու միտման գործիքներից է: Տեսականորեն, իհարկե, ճիշտ է, որ կարող է լինել, օրինակ ոչ արևմտամետ լիբերալ կամ ոչ ռուսամետ «պահպանողական», և նման դեպքեր անհատական մակարդակում կան նաև գործնականում, սակայն, փաստացի այսօրվա իրավիճակում սրանք միայն բացառություններ են, իսկ իդեոլոգիկ դիրքավորումը արտաքին կողմնորոշման այլ անվանում է դառնում:

Քաղաքացիական հասարակության ուզուրպացիան

Ու զուրպացիոն մյուս վտանգը, որից քիչ է խոսվում կամ ընդհանրապես չի խոսվում՝ քաղաքացիական հասարակություն եզրի փոխակերպումն է. քաղաքացիական հասարակություն հասկացությունն ամբողջովին նույնացվում է, այսպես կոչված, ՀԿ սեկտորի հետ: Խնդիրն այն չէ, որ ՀԿ սեկտորն ինքնին բացասական երևույթ է, այլ այն պարզ իրողությունն է, որ ՀԿ սեկտորը չի կարող նույնացվել քաղաքացիական հասարակության հետ ոչ տեսության մեջ, ոչ էլ գործնական կյանքում, և եթե նման նույնացում տեղի է ունենում, ապա դա լուրջ մարտահրավեր է ժողովրդական ինքնիշխանության նկատմամբ:

Ըստ դասական սահմանման քաղաքացիական հասարակությունն այն միջակայքն է, որն ընկած է պետության (պետական ապարատի, պետական հաստատությունների, «թագավորության» և այլն) և անձնականի ու ընտանեկանի միջև: Սա հանրային կյանքի առավել բազմանդամ, բազմաձև և ինչ-որ իմաստով անհանգիստ տարրերքն է: Նեղ իմաստով հանրայինը, հանրությունը հենց այս ոլորտն է: Այստեղ են դասվում այնպիսի տարբեր կառույցներ և հոսանքներ ինչպիսիք են կրոնական համայնքները, եկեղեցիները, արհեստակացական, մասնագիտական, հայրենակցական և այլ տիպի միությունները, բիզնեսները, կրթական հաստատությունները, ակումբները, պրոֆեսիոնալ և սիրողական սպորտը և այլն՝ շարք, որը գրեթե անվերջ կարելի է շարունակել, քանի որ ոլորտն, իր էությամբ, գրեթե անվերջ բազմազան է: Ինքնին պարզ է, որ սա հանրային կյանքի առավել, այսպես ասած, ալեկոծ, ստեղծագործ, ինքնաբուխ հատվածն է, հանրության բուն կյանքը:

Եվ ահա այս կենդանի ստեղծագործ ու ինքնաբավ բազմազանությունը փոխարինվում է շատ նեղ մի իմաստի, որը հազիվ էլ ծածկի հանրության մեկ-երկու տոկոսը՝ քանակապես և որակապես: Քաղաքացիական հասարակությունը նույնացվում է, այսպես կոչված, ՀԿ սեկտորի հետ, որի գերակշիռ մասն էլ արտաքին ֆինանսավորում ունեցող, ըստ էության՝ փոքրիկ կամ միջին բիզնեսներն են, իսկ մի հատվածն էլ՝ այս կամ այն չափով քողարկված քաղաքական հոսանքներ՝ իշխանության համար պայքարի մեջ ներգրավված, քաղաքական ազդեցության ձգտող, սակայն պաշտնապես քաղաքական կուսակցություններ չկոչվող կազմակերպություններ: Խոսքն այստեղ, բնականաբար, տրիվիալ «գրանտակերության» մասին չէ, ոչ էլ «սորոսականության»՝ դրանք թեմայի կոմիքսային մեկնաբանություներն են, որոնք անլրջացնում են չափից ավելի կարևոր և լուրջ թեման:

Կարևոր է հասկանալ, որ քաղաքացիական հասարակության հետ կապված լուրջ խնդիրը նոր երևույթ չէ Հայաստանի համար, այլ իր արմատներն ունի, ինչպես և մեր խնդիրների մեծ մասը, սովետական ժառանգությունում: Պետք է նախ հասկանալ, որ քաղաքացիական հասարակությունը միայն նոր ժամանակներին բնորոշ ինչ-որ պարտադիր առաջադեմ ու «զարգացած» երևույթ չէ, այլ ինչպես դժվար չէ կռահել, վերոբերյալ ցանկից մարդկային պատմության առավել հին, կայուն, ավանդական երևույթներից մեկը, գուցե նույնիսկ ասենք՝ առավել հին, քան պետությունը կամ նույնիսկ ընտանիքը (հնագույն ընտանիքները, համենայն դեպս, շատ ավելի մեծ էին ու ավելի ներգրավված համայնքային կյանքի մեջ, հետևաբար զգալիորեն տարբեր այսօրվանից): Հայկական միջավայրին բնորոշ ՔՀ ավանդական կառույցները գրեթե ի սպառ անհետացան սովետական արդիականացման շրջանում (որոշները թուլացել էին դեռևս նախասովետական փուլում, ինչպես, օրինակ, գյուղական համայքնները կամ քաղաքներին բնորոշ համքարությունները), իսկ նորերը, որոնք պետք է գային փոխարինելու ավանդական կառույցերին, ինչպես արհմիությունները, կուսակցությունները և այլն, հասկանալի պատճառներով նույնպես չկայացան և սովետական շրջանում միայն անվանական գոյություն ունեցան: Պարզ է, որ տոտալիտար սովետական համակարգը, որը պետության ազդեցությունը որոշ չափով փորձում էր տարածել նույնիսկ անհատական և ընտանեկան մակարդակում, չէր կարող հանդուրժել պետության և անհատի միջև տեղավորվող մի այնպիսի ոլորտ, ինչպիսին է ՔՀ՝ բացի սոսկ անվանական գոյությունից:

Մեկ անգամ քանդվելով՝ նման համակարգերը շատ դժվար են վերականգնվում: Հետսովետական Հայաստանում վերականգնման բարդ գործընթացի փոխարեն տեղի ունեցավ պարզ և արագ փոխակերպում՝ քաղաքացիական հասարակություն անունը սեփականաշնորհվեց մարդկանց նեղ խմբի կողմից: ՀԿ սեկտորի կողմից քաղաքացիական հասարակություն անվան և գործառույթի սեփականացումն այլ բան չէ, քան ուզուրպացիայի ևս մի տեսակ, քանի որ քաղաքացիական հասարակությունը ժողովրդական կյանքի և ինքնադրսևորման կարևորագույն առանցքն է: Ինչպես քաղաքականն ուզուրպացվում է կուսակցությունների կողմից, այնպես էլ ՔՀ-ն, այսինքն՝ հանրային, ոչ պետական ոլորտը փորձ է արվում ուզուրպացնել ՀԿ-ների կողմից:

Հարցը միայն անունը չէ, ոչ էլ նույնիսկ միայն այս ընդհանուր դրսևորումը: Բազմաթիվ մասնավոր և գործնական խնդիրներ են բխում այստեղից: Օրինակ հանրության անունից խոսելու խնդիրը, որպես հանրություն, քաղաքացիական հասարակություն ներկայանալու մենաշնորհի խնդիրը:

Որքան էլ չարաշահված, բայց անտեսելի չէ նաև արտաքին ազդեցության տարածման խնդիրը: Ինքնին որևէ բացասական բան չկա, որ ՀԿ-ների մեծ մասը գործում են դրսից եկած գումարով: Սա առարկայական իրականություն է, որն ունի նաև դրական կողմեր: Ի վերջո արևմտյան ազդեցությունը ՀԿ սեկտորում հակակշռում է այլ ոլորտներում ռուսական ազդեցությունը: Սակայն այլ բան է, երբ արտաքին ազդեցությունը մենաշնորհում է հանրայինի, քաղաքացիականի անունից խոսելու իրավունքը, ներկայացնում է հանրայինը, դա, անշուշտ ուզուրպացիայի և ինքնիշխանության խնդիր է:

Մյուս կարևոր խնդիրն աշխարհայացքային մենաշնորհն է: Քաղաքացիական հասարակությունը, ըստ սահմանման, պետք է լինի առավել բազմազան, բազմատեսակետ, նույնիսկ՝ խառնաշփոթ միջավայրը, ուր մրցում են և միահյուսվում են ամենատաբեր տեսակետներն ու դիրքերը: Մինչդեռ ուզուրպացված ՔՀ-ն, փաստացի գրեթե միակերպ մտածող, առանձնահատուկ աշխարհայացքի կրող մարդկանց և խմբերի միություն է, հոսանք: Ավելին՝ որոշակի աշխարհայացքն ու քաղաքացիականն ու քաղաքացիական հասարակությունը նույնիսկ նույնացվում են, ինչը քաղաքացիական հասարակություն հասկացության ծայրահեղ հակադիրն է՝ հասկացության փոխակերպումն այստեղ հասնում է 180 աստիճանի՝ կատարյալ նենգափոխման և ինչ-որ տեղ՝ ծաղրի:

Ուզուրպացիայի վտանգներն այսքանով չեն սպառվում: Կան բազմաթիվ այլ կարևորագույն խնդիրներ, որոնց մասին խոսելը պահանջում է առանձին մանրամասն շարադրանք: Դրանք են՝ պետության, պետական ապարատի օտարման հիմնարար, կառավարման գերկենտրոնացման խնդիրները և այլն: Մենք, սակայն, կսահմանափակվենք առայժմ այսքանով՝ մտքում պահելով հաջորդ անգամ տալ այս խնդիրների լուծման որոշ ուրվագծեր, ուղղություններ: