Խ ՍՀՄ փլուզումից և անկախությունից հետո Ադրբեջանական Հանրապետությունը բախվեց ինքնության փնտրտուքների և գաղափարական անորոշության։ Սկիզբ առած կրոնական վերածնունդը ճանապարհ հարթեց արտերկրից թափանցող իսլամական տարաբնույթ հոսանքների համար, ինչպիսիք էին սալաֆիականությունը (արաբական երկրներից, հիմնականում՝ Սաուդյան Արաբիայից և Քուվեյթից, Հյուսիսային Կովկասից), գյուլենականությունը, (Թուրքիայից), սուֆիական թարիքաթները (Թուրքիայից, Հյուսիսային Կովկասից) և նաև շիայականության իրանական մոդելը (Իրանի Իսլամական Հանրապետությունից)։ Դրանցից յուրաքանչյուրը, օգտագործելով իրեն բնորոշ մեխանիզմներ ու լծակներ, աստիճանաբար ներարկվեց աթեիստական գաղափարախոսությամբ սահմանափակված հասարակության զգալի հատվածի գիտակցության մեջ՝ ստեղծելով այլընտրանք պաշտոնական հոգևորականությանը։

Միևնույն ժամանակ ադրբեջանական իշխանությունների կողմից որպես արտաքին քաղաքականության ռազմավարական կարևոր ուղղություն ընտրվեց «կրոնական դիվանագիտությունը»։ Իսլամի գործոնն օգտագործվեց տարաբնույթ միջազգային կառույցներում Ադրբեջանի խնդիրների առաջմղման, ադրբեջանամետ դիրքորոշումների արձանագրման և այլ նպատակներով։ Որպես նշվածի վառ օրինակ ԼՂ հիմնախնդրի՝ միջազգային, նաև իսլամական գաղափական բովանդակություն ունեցող կազմակերպություններում (Իսլամական համագործակցության կազմակերպություն, Թյուրքական խորհուրդ, Արաբական պետությունների լիգա և այլն) առաջմղումն էր։

Բայց և այնպես, հետանկախական շրջանում իսլամի գործոնն աստիճանաբար վերածվեց նաև Ադրբեջանի ներքաղաքական կյանքում առանցքային օրակարգ թելադրող իրողություններից մեկի։ Ավտորիտարիզմի ճանապարհով ընթացող ալիևյան վարչակարգի՝ քաղաքական դաշտի ամայացմանը միտված նպատակային քաղաքականության արդյունքում հասարակության կրոնական և հավատացյալ շերտերը ժամանակի ընթացքում վերածվեցին Ադրբեջանի ամենակարծր գաղափարական և մոբիլիզացիոն ներուժ ունեցող խմբերի՝ լուրջ վտանգ ներկայացնելով իշխանությունների համար։ Խոսքը հատկապես բնակչության մեծամասնության շրջանում դավանվող իսլամի շիայական ուղղության հետ կապված անձանց և հաստատությունների մասին է, որոնք պատմականորեն սերտ գաղափարական, նյութական առնչություններ են ունեցել Իրանի հետ։ Հետևաբար՝ Ադրբեջանական Հանրապետության պատմության տարբեր շրջափուլերում, նաև ներկայում գործող վարչակարգի որդեգրած քաղաքականության արդյունքում բռնաճնշումների, հետապնդումների և խտրականության են ենթարկվել շիայադավան հավատացյալները, բարձրաստիճան հոգևորականները։ Իրանի գործակալներ լինելու մեղադրանքով հարուցվում են քրեական գործեր, տարբեր պատճառաբանություններով քանդվում են մզկիթները, արգելվում են շիայական ծեսերն ու արարողությունները։

Այս քաղաքականությունը պայմանավորող պատճառներ են՝

1. Ադրբեջանում այլախոհության ճնշումը և տիրող վարչակարգի կողմից նախընտրելի մոդելով պետության ներկայացումը միջազգային դաշտում։
2. Արտաքին ազդեցության վերացումը։ Մասնավորապես, հատկանշական է կրոնական գործոնով պայմանավորված իրանաֆոբիան, որը հիմնվում է համաշխարհային իրանաֆոբիայի այն հիմնադրույթի վրա, որ Իրանի քաղաքական համակարգն իսլամական է, և այդ մոդելի արտահանումը իսլամական մեծամասնություն ունեցող ցանկացած երկիր ռազմավարական առաջնահերթություն է ԻԻՀ համար: Եվ չնայած Ադրբեջանական Հանրապետությունը Սահմանադրության 7-րդ հոդվածի առաջին կետով սահմանվում է որպես աշխարհիկ պետություն, իսկ 18-րդ հոդվածի առաջին կետի համաձայն՝ կրոնը տարանջատված է պետությունից, սակայն Ադրբեջանի բնակչության մեծամասնության կրոնական ինքնության ընդհանրությունը Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ Ադրբեջանում առաջ է բերում համոզմունք, որ իրենց պետությունն իսլամական հեղափոխության և գաղափարների թիրախ է: Կրոնական հողի վրա առաջացած իրանաֆոբիան ապացուցվում է կրոնի նկատմամբ Ադրբեջանի պետական վերահսկողությամբ։
3. Իսլամի «ադրբեջանականացման» փորձը, այսինքն՝ կրոնը գործող իշխանության նպատակներին ծառայեցնելը և ըստ այդմ՝ այն օգտագործելն ու մեկնաբանելը։

Կրոնական դաշտում պետական վերահսկողության արդյունքում առաջին զանգվածային արգելքը գրանցվել է 2002 թ., երբ Ադրբեջանի կրոնական կառույցների հետ աշխատանքի գծով պետական կոմիտեի ստեղծումից կարճ ժամանակ անց կառավարությունը փակեց երկրում գործող իսլամական մադրասեները (14-ը միայն հարավային շրջաններում), որոնց մեծ մասը ղեկավարվում էր իսլամական երկրներից եկած հոգևորականների կողմից: Փակման համար իրավական հիմք էր ծառայում «Դավանանքի ազատության մասին» օրենքը, որով Ադրբեջանում օտարերկրյա քաղաքացիներին արգելվում էր կրոնական քարոզչությամբ զբաղվել, իսկ կրոնական կրթությունը երկրում Կովկասի մուսուլմանների վարչության՝ ԿՄՎ-ի մենաշնորհն էր:

2004 թվականից ի վեր խստացվեց երկրի սահմաններում կրոնական գրականության ներմուծման նկատմամբ վերահսկողությունը, այդ թվում՝ երկրի տարածքում կրոնական գրականության վաճառքի կետերում գրականության բռնագրավման մի շարք դեպքեր արձանագրվեցին: Ավելի ուշ կրոնական կառույցների հետ աշխատանքի գծով պետական կոմիտեն հրապարակեց երկրում վնասակար կրոնական գրականության ցուցակը: 2006 թ. ամռանը երկրի հեռուստա և ռադիոալիքներով հանկարծակի արգելվեցին կրոնական բնույթի հաղորդումները։ 2007 թ. կրոնական միությունների հետ աշխատանքի գծով պետական կոմիտեն փակեց երկրում գործող կրոնական համայնքների կազմում Ղուրանի 19 դասընթաց։

Այնուհետև, 2007 թ․-ից իշխանությունները իսլամիստների դեմ պայքարի քողի տակ բախումներ հրահրեցին ուսումնական հաստատություններում հիջաբ կրելու, ազան հնչեցնելու, կրոնական արարողություններ իրականացնելու, ինչպես նաև մզկիթները փակելու և քանդելու գործողությունների միջոցով [1]:

Հիջաբի արգելքը այլախոհության բացառման ճանապարհին

Ի շխանությունների վարած կրոնական քաղաքականության արդյունքում 2010 թ․ դեկտեմբերից դպրոցներում կնոջ մարմինը ոտքից գլուխ ծածկող իսլամական հագուստ` հիջաբ կրելու արգելքը ուժի մեջ մտավ։ Այն հանգեցրեց շիաների բազմամարդ բողոքի ցույցերի, որին հետևեցին ձերբակալությունները: Ակցիաներ անցկացվեցին Բաքվում (դեկտեմբերի 10-ին), Ադրբեջանի հարավում գտնվող Մասալլի քաղաքում (դեկտեմբերի 15-ին), Բաքվից 30 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Նարդարան ավանում (դեկտեմբերի 18-ին), Գանձակում (դեկտեմբերի 24-ին): Չնայած ցույցերին՝ Ադրբեջանի պաշտոնյաներն անդրդվելի մնացին արգելքի չեղարկման հարցում: Կրթության նախարար Միսիր Մարդանովը հայտարարել էր, որ բոլոր դպրոցականները պետք է գնան դպրոցական միասնական համազգեստով, իսկ հիջաբ կրելու արգելքը հիմնավորելու համար  վկայակոչել էր «կրթության մասին» օրենքի 14.10-րդ հոդվածը: Սակայն այդ հոդվածի համաձայն՝ «բոլոր ուսումնական հաստատություններում կրթություն ստացողների համազգեստը որոշվում է տվյալ հաստատության կանոնադրությամբ»: Մարդանովի կարծիքով՝ դպրոցներում հիջաբի արգելքի դեմ բողոքի ակցիաները կազմակերպվում են երկրի ներսում և դրսում որոշակի խմբերի կողմից (ակնարկ է արվում Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը): Դեռևս 2007 թ. մեկ շաբաթ Սումգայիթ քաղաքի դպրոցում հիջաբ կրող աղջիկները չէին կարողանում դասերին մասնակցել։ Հանրության միջամտությունից հետո միայն նրանց թույլ տվեցին մասնակցել պարապմունքներին։

Դեկտեմբերի 10-ին Բաքվում Ադրբեջանի կրթության նախարարության շենքի մոտ անցկացված բողոքի ակցիային հարյուրավոր մարդիկ են մասնակցել՝ վանկարկելով «ազատություն հիջաբին», «հիջաբը մեր պատիվն է»: Արդյունքում ոստիկանությունը բերման է ենթարկել 16 անձի: Դեկտեմբերի 15-ին Մասալլի քաղաքում գրեթե երկու կիլոմետրանոց երթի մասնակիցները կրոնական պաստառները բռնած կոչ են արել աջակցել հիջաբ կրելու իրավունքին և ընդհանրապես իսլամական արժեքներին:

Արգելքի ուժի մեջ մտնելուց հետո ոտքի կանգնեցին նաև նարդարանցիները. դեկտեմբերի 18-ին Նարդարան ավանի իմամ Հուսեյնի անվան հրապարակում տեղի ունեցավ բողոքի ակցիա, որին մոտ 200 մարդ էր միացել։ Նրանք իրենց ձեռքում պահել էին սև ու կանաչ դրոշներ և վանկարկում էին «կմեռնենք, բայց հիջաբից չենք հրաժարվի»:

Դեկտեմբերի 24-ին բողոքի ձայն բարձրացրին Գանձակի հավատացյալները՝ վանկարկելով «Ալլահ Աքբար»: Ի պատասխան՝ ոստիկանությունը ցրեց ակցիան՝ ձերբակալելով ավելի քան 10 մարդու:

Ընդդիմադիր քաղաքագետ Զաֆար Գուլիևի մեկնաբանությամբ՝ հիջաբ կրելու արգելքի շուրջ ծագած սկանդալն ադրբեջանական իշխանությունների «իսլամաֆոբիայի» արտացոլումն է, և իսլամի հանդեպ պաշտոնյաների վախը եղել է այն գործոններից մեկը, որը հանգեցրել է մզկիթները փակելու և կրոնական բովանդակությամբ գրականության տարածումը սահմանափակելու կառավարության վերջին միջոցառումներին:

Բաքվում իսլամական հագուստ վաճառող մի ընկերության սեփականատեր ասել է, որ գլխաշորով շատ կանայք իրենց խանութ են գալիս աշխատանք փնտրելու, քանի որ այլ վայրերում խտրականության են բախվում: Ընտանիքի, կանանց և երեխաների հարցերով պետկոմիտեի գլխավոր խորհրդական Այնուր Վեյսալովայի խոսքով՝ պետական հիմնարկների աշխատակիցներին հիջաբի պահպանման ոչ պաշտոնական արգելք կա: Նա հավելել է, որ երբեք աշխատավայրում հիջաբի նկատմամբ խտրականության վերաբերյալ բողոք չի ստացել: Կանանց իրավունքների պաշտպանության ասոցիացիայից Նովելլա Ջաֆարովան ասել է, որ խտրականության մասին չեն տեղեկացվել, եթե իմանան, հարցը կբարձրացնեն։ Իրականում հիջաբ կրող կանայք գիտեն, որ իրենց ոչ ոք չի լսի, ուստի այդ հարցով չեն էլ դիմում:

Հիջաբի արգելքի դեմ պայքարին ակտիվորեն մասնակցել է նաև Ադրբեջանի Իսլամական կուսակցությունը։ 2007 թ․-ից ի վեր կուսակցության առաջնորդ եղած շիա գիտնական Մովսում Սամադովը, ի սկզբանե խուսափելով գործող վարչակարգի ուղղակի քննադատությունից, սահմանափակվել է գրեթե բացառապես հակաարևմտյան հռետորաբանությամբ, սակայն Սամադովը հատկապես բացահայտ սկսեց գործել, երբ 2009 թ.-ից ի վեր ողջ երկրով մեկ մզկիթների փակման արշավը թափ հավաքեց, իսկ 2010 թ. դեկտեմբերից դպրոցներում հիջաբ կրելու արգելքը ուժի մեջ մտավ: Նա աստիճանաբար սկսեց քննադատել վարչակարգի կոռումպացված և անազնիվ բնույթը [2]: 2011 թ. հունվարի 2-ին կուսակցության Գլխավոր ասամբլեայի ելույթում նա հերքել է այն պնդումները, թե հիջաբի աջակցության ակցիաները կազմակերպվել են արտասահմանյան ուժերի կողմից: Ավելի ուշ դատապարտել է 4 մլն մարդու արտագաղթի հանգեցրած իշխանության քաղաքականությունը։ Հիշեցնելով, որ այժմ Մահարամ ամիսն է, Սամադովը 1400 տարի առաջ Քերբալայում տեղի ունեցած իրադարձությունները համեմատել է այսօրվա Ադրբեջանի հետ: Իլհամ Ալիևին համեմատել է Մուհամմադ մարգարեի թոռան՝ Իմամ Հուսեյնին և նրա կողմնակիցներին սպանած Յազիդ իբն Մուավիայի հետ: Պատանեկության տարիներին Յազիդը մոլախաղերով է զբաղվել, մամուլում տեղ գտած տեղեկությունների համաձայն՝ Ալիևին դա նույնպես խորթ չէ։ Յազիդն իշխանության գալով՝ ձգտում էր կանխել ազանը, և այսօր Ադրբեջանում այդ գործընթացներն ընթացքի մեջ են, քանդվում են նաև մզկիթները: Ինչպես Յազիդը, այնպես էլ Իլհամ Ալիևը Ադրբեջանում ստեղծում է իր հոր՝ Հեյդար Ալիևի անձի պաշտամունքը և մարդկանց խրախուսում երկրպագել նրան: Հետո երկրում ավելի շատ ողբերգություններ տեղի կունենան, քանի որ երկրի կառավարությունը լիովին կախված է հրեաներից: Այդ պատճառով ադրբեջանական ժողովուրդը պետք է ոտքի կանգնի և վերջ դնի բռնապետական ռեժիմի իշխանությանը»: Հիջաբի արգելքի հետ կապված Մովսում Սամադովն ասել է. «Թույլ մի տվեք որևէ մեկին մտածել, որ այս արգելքի բերած դժբախտությունը լուսանցքում կմնա»: Ի պատասխան՝ հունվարի 7-ին Մովսում Սամադովը և կուսակցության ևս մի քանի անդամներ ձերբակալվեցին:

Ի շարունակություն՝ 2011 թ. հունվարի 3-ին Նարդարանի բնակիչները Իլհամ Ալիևին ուղղված խնդրագրի տակ մոտ 2500 ստորագրություն են հավաքել՝ խնդրելով վերացնել հանրակրթական դպրոցներում հիջաբ կրելու արգելքը: Այնուհետև փետրվարի 17-ի բողոքի ակցիայի ժամանակ են նաև իրենց դժգոհությունը հայտնել հիջաբի արգելքի և դրա դեմ հանդես եկող հավատացյալների հետապնդման կապակցությամբ: Մայիսի 6-ին անցկացվեց հավատացյալների առաջին զանգվածային բողոքի ակցիան տարեսկզբին Ադրբեջանի իսլամական կուսակցության գործիչների ձերբակալությունից հետո: Այդ ժամանակ էլ ձերբակալվել է աստվածաբան, «Մուսուլմանական միասնություն» շարժման առաջնորդ Թալեհ Բաղիրզադեն՝ վերոնշյալ արգելքի դեմ ակցիային մասնակցելու համար: Հետագայում նրան դատապարտել են մեկուկես տարվա ազատազրկման՝ խուլիգանության և ոստիկանությանը դիմադրելու մեղադրանքով։

Ուսումնական հաստատություններում հիջաբ կրելու, այդ թվում՝ անձը նույնականացնող փաստաթղթերում լուսանկարվելու համար կանանց իրավունքների պաշտպանությամբ հանդես է եկել նաև «Խղճի և դավանանքի ազատության պաշտպանության կենտրոնը» (DEVAMM) [3], որին դեռ կանդրադառնանք:

Մեծ հավանականությամբ՝ հիջաբի արգելքի մասին հայտարարությունը սադրանք էր՝ կոչված դրդելու շիա առաջնորդներին բողոքի դուրս գալ և դրանով իսկ կառավարությանը տրամադրել իսլամական ծայրահեղականության վերահաս սպառնալիքի ապացույցներ [4]:

Կարելի է եզրակացնել՝ Ադրբեջանի հատուկ ծառայություններն իսլամիստների դեմ իբր պայքարելու քողի ներքո գիտակցական ու նպատակաուղղված ճնշումներ են գործադրում շիայականության հետևորդների նկատմամբ:

Նարդարան. պայթյունավտանգ գոտի իշխող վարչակարգի համար

Ա պշերոնյան թերակղզու Նարդարան բնակավայրը, որտեղ ապրող կովկասյան պարսիկները առավելապես հայտնի են իրենց ավանդական շիայական հայացքներով, ադրբեջանական իշխանությունների կողմից ներկայացվում է «կրոնական մոլեռանդության հենակետ», «իրանական ազդեցության օջախ», «պետություն պետության մեջ»։

Ադրբեջանի հետանկախական շրջանում ոստիկանության և բնակչության միջև 2002 թ․ հունիսին առաջին լուրջ բախումները տեղի ունեցան։ Ադրբեջանական իշխանությունները պնդեցին, որ այդ բախումները հրահրվել են իրանցի գործակալների կողմից, և գյուղացիներն ապօրինի ձեռք բերված զենք են օգտագործել։ Սակայն այս տեղեկությունը հերքեցին ինչպես տեղացիները, այնպես էլ բազմաթիվ ազգային և միջազգային իրավապաշտպան խմբեր։ Նարդարանի բնակչությունն անցյալ երկու տասնամյակների ընթացքում բախվել էր սոցիալական լուրջ խնդիրների, որոնցով պայմանավորված՝ իշխանությունները հակակառավարական տրամադրություններ ու բողոքներ հրահրեցին և ներկայացրին որպես իսլամական ծայրահեղականության դրսևորումներ և ճնշվեցին հենց վերջինիս դեմ պայքարի կարգախոսի ներքո։ Հունիսյան այս դեպքերի ժամանակ ավանի մեկ բնակիչ սպանվեց, տասնյակ մարդիկ հրազենային վնասվածքներ ստացան, իսկ հարյուրից ավելին ձերբակալվեցին: Բողոքի ցույցեր տեղի ունեցան նաև 2006 թ․ հունվարին, 2011 թ․ փետրվարին, 2015 թ․[5]:

2006 թ. հունվարի 24-ին զինված բախում է տեղի ունեցել ոստիկանության աշխատակիցների և ավանի բնակիչների միջև։  Փոխհրաձգության արդյունքում եղել են զոհեր և վիրավորներ։  Հունվարի 27-ին տեղի բնակիչներն ակցիա են անցկացրել՝ իրենց վրդովմունքը հայտնելով ոստիկանության գործողությունների կապակցությամբ: Հունվարի 30-ին «Մուսավաթ» կուսակցությունը հունվարի 24-ի իրադարձությունների վերաբերյալ հանդես է եկել հայտարարությամբ, որում ասվում էր՝ հատկապես մտահոգիչ է, որ ոստիկանությունը հանրության շրջանում ապատեղեկատվություն է տարածել տեղի ունեցածի մասին և փաստացի արտակարգ դրություն մտցրել ավանում՝ ճնշումներ գործադրելով Նարդարանի բնակիչների վրա:  Փետրվարի 4-ին բնակիչները հանրահավաք են անցկացրել, իսկ փետրվարի 7-ին ոստիկանությունը հատուկ գործողություն է իրականացրել հունվարի 24-ին տեղի ունեցած փոխհրաձգության մասնակիցներին ձերբակալելու նպատակով: Գործողության ընթացքում ոստիկանները հրազեն են կիրառել։

2011 թ. առաջին մի քանի ամիսների ընթացքում Նարդարանում սոցիալական պահանջներով չորս հանրահավաք (փետրվարի 17, փետրվարի 25, մարտի 9, մարտի 17) է տեղի ունեցել:

2015 թ. հոկտեմբերի 23-ին Նարդարանում Աշուրայի ծիսակատարության կապակցությամբ տեղի ունեցավ բազմամարդ երթ, որի ընթացքում դատապարտվեց Գանձակում բնակչության երթի ցրումը, պահանջներ հնչեցին կալանքից ազատել Մովսում Սամադովին, աստվածաբան Աբգյուլ Սուլեյմանովին և դպրոցներում հիջաբ կրելու արգելքի դեմ բողոքի ակցիաների մասնակիցներին: Ի պատասխան՝ նոյեմբերի 26-ին Նարդարանում ոստիկանությունը կեսօրվա նամազի ժամանակ ներխուժել է ավանի մզկիթներից մեկը և իրականացված ուժային գործողության արդյունքում սպանվել է վեց հոգի, ձերբակալվել են տասնչորսը, այդ թվում՝ աստվածաբան, «Մուսուլմանական միասնություն» շարժման առաջնորդ Թալեհ Բաղիրզադեն: Նոյեմբերի 27-ին Ադրբեջանի դատախազությունը մերժել է Նարդարանի ավագների կոչը՝ բանակցություններ սկսել ձերբակալվածների և վիրավորների ճակատագրի վերաբերյալ: Տեղի ավագներից Նաթիգ Քերիմովը հայտնել է, որ բնակիչները վրդովված են իշխանամետ ԶԼՄ-ների կողմից Նարդարանի իրադարձությունների ոչ օբյեկտիվ լուսաբանումից, որոնք հաղորդում են պետական հեղաշրջման նախապատրաստման մասին և ակցիայի մասնակիցներին ծայրահեղականներ են կոչում: Նոյեմբերի 27-ին Նարդարանի բնակչությունը զրկվեց էլեկտրականությունից և հեռախոսային կապից: Նոյեմբերի 29-ին նարդարանցիները որոշում են կայացրել դադարեցնել բողոքի ակցիան՝ ուժայինների հետ առճակատումից խուսափելու և զոհվածների մարմինները ստանալու համար, սակայն դեկտեմբերի 1-ին ուժայինները շրջափակել են Նարդարանը և զրահատեխնիկա մտցրել ավան։ ՆԳՆ հատուկ ստորաբաժանումները հերթապահել են գյուղի փողոցներում՝ թույլ չտալով տեղի բնակիչներին հավաքվել կամ տեղաշարժվել մասնավոր տրանսպորտով: Երեկոյան լրագրողներից պահանջել են լքել Նարդարանը: Ավանում հատուկ գործողության ընթացքում ձերբակալվել է 19 տեղի բնակիչ։ Լարված իրավիճակի պայմաններում ուժայիններն արգելափակել են մուտքերը և շարունակել խուզարկություններն ու ձերբակալությունները: Դեկտեմբերի 4-ին Ադրբեջանի խորհրդարանը օրենսդրության մեջ փոփոխություններ է մտցրել՝ ուղղված ահաբեկչության և կրոնական ծայրահեղականության դեմ պայքարի ուժեղացմանը: Իսկ նախագահ Իլհամ Ալիևը 2015 թ. դեկտեմբերի 5-ին օրենք է ստորագրել արմատական կրոնական գաղափարներ տարածող կազմակերպությունների գործունեությունն արգելելու մասին:

2015 թ․ Նարդարանի իրադարձությունների կենտրոնում գտնվող «Մուսուլմանական միասնություն» շարժման ղեկավար Թալեհ Բաղիրզադեին 2016 թ. հունվարի 8-ին մեղադրանքներ են առաջադրվել Ադրբեջանի քրեական օրենսգրքի հետևյալ հոդվածներով. 120 (կանխամտածված սպանություն), 214 (ահաբեկչություն), 220 (զանգվածային անկարգությունների կազմակերպում), 228 (ապօրինի կերպով հրազեն և ռազմամթերք ձեռք բերելը, պահելը, կրելը), 233 (հասարակական կարգի խախտմանը նպաստող գործողությունների կազմակերպում), 279 (օրենսդրությամբ չնախատեսված զինված կազմավորումների կամ խմբերի ստեղծում), 281 (պետության դեմ ուղղված հրապարակային կոչեր), 283 (կրոնական թշնամանքի հրահրում), 315 (իշխանության ներկայացուցչի նկատմամբ դիմադրություն կամ բռնություն գործադրում) և 278-ը (իշխանությունը բռնի զավթելու փորձ): Դատավարության ընթացքում Թալեհ Բաղիրզադեն հայտարարել է, որ Նարդարանում հատուկ գործողությունը իշխանությունների կողմից ծրագրված սադրանք էր: Նրա խոսքով՝ ինքը և մյուս հավատացյալները նամազ էին անում, երբ մոտ 20-30 դիմակավորված զինված անձինք ներխուժել են տարածք: Բաղիրզադեն ասել է, որ այդ անձանց ոչ մի զինված դիմադրություն ցույց չի տրվել, իսկ քանի որ զինված դիմադրություն չի եղել, ապա երկու ոստիկանների զոհվելն էլ կարող էր հենց իշխանությունների ձեռքի գործը լինել: Նարդարանի գործով մեղադրյալները դաժանաբար կտտանքների են ենթարկվել: 2016 թ. օգոստոսի 10-ին ամբաստանյալներ Ալի Նուրիևը, Ագիլ Իսմայլովը, Ռասիմ Ջեբրայիլովը և Զաքիր Մուստաֆաևը դատարանին հայտնել են խոշտանգումների մասին: Փաստաբանների բոլոր դիմումները դատախազություն՝ իրավապահ մարմինների աշխատակիցների խոշտանգումների, հանցագործությունների փաստերի քննության անհրաժեշտության մասին, անուշադրության են մատնվել։ Իսկ 2016 թ. հոկտեմբերի 18-ին «Նարդարանի գործով» դատավարության ժամանակ այլ քրեական գործերով դատապարտված ավանի բնակիչները հայտարարել են, որ նախաքննության ընթացքում իրենցից ցուցմունք են կորզել «Մուսուլմանական միասնություն» շարժման առաջնորդ Թալեհ Բագիրզադեի դեմ: 2017 թ. հունվարի 25-ին Բաքվի ծանր հանցագործությունների դատարանը մեղադրական դատավճիռներ է կայացրել «Մուսուլմանական միասնություն» շարժման առաջնորդ Թալեհ Բաղիրզադեի և նրա 17 կողմնակիցների նկատմամբ: Բաղիրզադեն և նրա տեղակալը դատապարտվել են 20-ական տարվա ազատազրկման:

2015 թ․ Նարդարանի բախումներից հետո Ադրբեջանական իրավապաշտպան մարմինները 2016 թ․ հոկտեմբերին ազատազրկված անձանց ճանաչեցին Նարդարանի գործով քաղբանտարկյալներ, ահաբեկչության կազմակերպման մեղսակիցներ։ «Նարդարանի գործով» տարբեր ժամանակներում և վայրերում ձերբակալվածների խմբի մեջ 78 հոգի է մտնում, որոնք այլախոհություն և քննադատություն չհանդուրժող վարչակարգի քաղաքական բռնաճնշումների զոհ են: 2016 թ. ընթացքում Նարդարանում, այդ թվում վարչական կարգով ձերբակալվել է ավելի քան 200 մարդ. ձերբակալվածները ենթարկվել են անմարդկային խոշտանգումների: Ձերբակալվածների մեծ մասը փաստաբաններ չի ունեցել, նրանց դեմ վկաներ են եղել ոստիկանները, շատերը դատապարտվել են առանց դատական քննության: Կեղծ մեղադրանքներով հավատացյալներին ձերբակալելով, ցմահ ծեծելով, տիրող վարչակարգը փաստացի իրականացնում է խաղաղ հավատացյալների հարկադիր արմատականացում։

Ներկայացվեց, որ Նարդարանում իրանական իսլամական հեղափոխություն գլխավորած անձինք Թալեհ Բաղիրզադեի գլխավորությամբ դուրս են եկել կառավարական ուժերի դեմ։ Այս վերջին բախումներից հետո քաղաքագետ, ընդդիմադիր գործիչ Ազեր Ղասիմլին ասել էր, որ կառավարությունը խոսում է օտարերկրյա ուժերի, ծայրահեղականների մասին, որոնք ձգտում են խաթարել պետության միֆական կայունությունը, մինչդեռ ոչ մի անգամ դրանց դեմ վկայող ապացույց ցույց չի տվել [6]:

Ալիևյան վարչակարգն օգտագործել է կրոնական գործոնը նաև աշխարհիկ ընդդիմադիրների դեմ պայքարելու համար։ Կառավարության փորձերը հատկապես նկատելի են եղել Ժողովրդական ճակատ կուսակցության և Ժողովրդավարական ուժերի ազգային խորհրդի առաջնորդներ Ալի Քերիմլիի և Ջամիլ Հասանլիի դեմ։ Նրանց Նարդարանի գործի մեջ են ներառել, Թալեհ Բաղիրզադեի և իրանական հատուկ ծառայությունների մեղսակիցներ են համարել, որպեսզի վարկաբեկեն քաղաքական ընդդիմությունը ինչպես տեղական, այնպես էլ միջազգային հանրության աչքում, լեգիտիմացնեն ընդդիմադիր ուժերի ձերբակալությունները, իսկ լավագույն դեպքում՝ ամբողջովին դուրս մղեն քաղաքական ասպարեզից: «Ազադլըղ» թերթի դատական մեկնաբան Այթեն Մամեդովան «առանցքային պահ» է անվանել Բաղիրզադեի հայտարարությունն այն մասին, որ իրենից կտտանքների տակ պահանջել են ցուցմունք տալ ընդդիմության առաջնորդներ Հասանլիի և Քերիմլիի դեմ: Մամեդովայի փոխանցմամբ՝ Բաղիրզադեն կտտանքների մասին հայտնել է՝ ասելով. «այլ բան է պարզապես ծեծել մարդուն կամ նրա միջով էլեկտրական հոսանք անցկացնել, բայց այստեղ խոսքը սարսափելի խոշտանգումների մասին է: Ինձնից պահանջում էին խոստովանություն, որ Նարդարանի իրադարձությունների հետևում կանգնած էին Ժողովրդավարական ուժերի ազգային խորհուրդը՝ Ջամիլ Հասանլին, Ֆուադ Ղահրամանլին (Ժողճակատ կուսակցության փոխղեկավար)։ Բայց ես դիմացել եմ այդ խոշտանգումներին և սուտ ցուցմունք չեմ տվել։ Դրանից հետո ընդդիմությանը այս գործի մեջ «խառնելու» համար ձերբակալեցին Ֆուադ Ղահրամանլիին ֆեյսբուքյան գրառման պատճառով։ Նա ընդհանրապես կապ չունի, պետք է անհապաղ ազատ արձակվի»:

Նարդարանի իրադարձություններից հետո իշխանություններն ավելի խստացրին կրոնական դաշտի վերահսկողությունը․ խորհրդարանում քննարկման դրվեց Աշուրայի օրերին կրոնական տարաբնույթ արարողությունների անցկացումն արգելելու հարցը։

Մզկիթների ոչնչացմանն ուղղված գործողությունները

Ա դրբեջանի ներկայիս իշխող վարչակարգի կրոնական վարքագծի բաղկացուցիչ մասն են մզկիթների փակման և քանդման գործողությունները՝ միտված հասարակության կյանքում իսլամի դերի նվազեցմանն ու այլախոհության գլխատմանը։ 2004թ. մարտի 1-ին իշխանությունները որոշում ընդունեցին անհապաղ վտարել Բաքվի Հին քաղաքի «Ջումա» մզկիթի համայնքին, ու նույն թվականի հունիսին այդ որոշումն իրագործվեց: Եվ քանի որ Ջումա մզկիթի համայնքը չընդունեց ԿՄՎ-ի նշանակած նոր աղոթապետին, իշխանությունները պարզապես փակեցին մզկիթը վերանորոգման պատրվակով: 2006 թ. Բաքվում մզկիթի կառուցման ոչ պաշտոնական արգելք էր սահմանվել, ըստ որի՝ Ադրբեջանի մայրաքաղաքում մզկիթների կառուցումը հնարավոր էր միայն ամենաբարձր մակարդակով թույլտվության առկայության դեպքում: 2007-2009 թթ. ադրբեջանական հասարակությունում տարաձայնությունների տեղիք տվեց մզկիթներում բարձրախոսով ազան հնչեցնելու արգելքը:

2008 թ. օգոստոսի 17-ի Աբու Բաքր մզկիթի ահաբեկչությունից հետո այն փակվեց [7]։ Միևնույն ժամանակ մայրաքաղաքի կենտրոնում գտնվող մի քանի մզկիթների բակերում, անվտանգության նկատառումներից ելնելով, արգելվեց աղոթել: Այս առիթով Խղճի և դավանանքի ազատության պաշտպանության կենտրոնի (DEVAMM) ղեկավար, Բաքվի Հին քաղաքի Ջումա մզկիթի նախկին իմամ շիայական գործիչ Իլգար Իբրահիմօղլուն հայտարարել է, որ մայրաքաղաքի որոշ մզկիթներում ուրբաթօրյա նամազը կանխելու ոստիկանության գործողությունները իշխանությունների անգործունակության հերթական վկայությունն են:

2009 թ. մզկիթների քանդման և փակման գործընթացն էլ ավելի ակտիվացավ և այն աստիճանի թափ առավ, որ «մզկիթների ֆոբիա» արտահայտությունը առօրյա խոսույթի մաս դարձավ: Առաջ քաշվեց պնդումն առ այն, որ երկրում մզկիթներն անօրինական շինություններ են։ Խորհրդարանի պատգամավոր Ռաբիաթ Ասլանովան հայտնեց, որ երկրի 1750 մզկիթներից 1700-ը փաստաթղթեր չունեն: Կովկասի մուսուլմանների վարչության ղեկավար Ա. Փաշազադեն նույնպես հայտարարեց, որ ոչ ոք չի կարող ոչ մի բառ ասել անօրինական մզկիթների քանդման մասին: Որոշ փորձագետներ այս քայլը դիտարկեցին որպես իշխանությունների ձեռնարկած անվտանգության միջոցառումների բաղկացուցիչ մաս: Այսինքն՝ մզկիթները փակելով, քանդելով կրճատել այն վայրերի քանակը, որտեղ կարող են ինչ-որ տհաճ իրադարձություններ տեղի ունենալ։

2009 թ․ կառավարությունը փակեց 2000-ականներից սկսած Ադրբեջանական Հանրապետությունում տարածում գտած «Սուլեյմանիա» թարիքաթի հետևորդների՝ Բաքվում գտնվող մզկիթը՝ «Սուլեյմանջըլարը» [8]։

2009թ. ապրիլի 25-ին Բաքվում բարեկարգման պատրվակով փակվեց Շեհիդների ծառուղում գտնվող «Շեհիդլար» մզկիթը, իսկ հաջորդ օրը քանդվեց Յասամալի շրջանի նորակառույց «Մարգարե» մզկիթը: Մայիսի 10-ին փակվեց և մյուս օրը լուսադեմին քանդվեց 1940-ականների վերջերին Կասպից ծովի ափին՝ «Նավթային քարեր» վայրում կառուցված Մուհամմադ մարգարեի մզկիթը՝ տեխնիկական անվտանգության պատճառանությամբ, քանի որ կառուցված էր կավային գրունտի վրա: Մզկիթը քանդվել է գիշերը՝ հավատացյալներին անհայտ պատճառներով: Չնայած մզկիթի հիմնական շենքի և օժանդակ շինությունների ամբողջական ոչնչացմանը, չի հաջողվել քանդել մինարեթը։ Ի. Իբրահիմօղլուն խստորեն դատապարտել է մզկիթի ավերումը՝ այն անվանելով «խայտառակություն», հավելելով՝ «անհնար է հասկանալ՝ ինչու են քանդում Աստծո տունը, որը կառուցվել է ընդամենը մի քանի ամիս առաջ։ Դա ոչ մի տրամաբանության և առողջ բանականության մեջ չի տեղավորվում»։ Մայիսի 10-ի լույս 11-ի գիշերն ապասարքավորել են մզկիթի լուսավորության, ջեռուցման և օդորակիչների համակարգերը։ Ի. Իբրահիմօղլուն նշել է. «մզկիթի փակումը տարակուսանք է առաջացնում։ Ցավոք, վերջին շրջանում Ադրբեջանում մզկիթների փակման և հավատացյալների նկատմամբ արգելող միջոցառումները կարելի է բնութագրել ոչ այլ կերպ, քան «մզկիթաֆոբիա»»։ «Հանրապետական այլընտրանք» հասարակական միավորման համահիմնադիր Իլգար Մամեդովը նշել է, որ մզկիթների փակումն ու քանդումը հանկարծակի է եղել և իրականացվել է «ոստիկանական գործողության քողի տակ»: Ընդ որում, ոչ մի նախնական հանրային մեկնաբանություն կամ հանրային իրազեկում չի եղել։

2009թ. սեպտեմբերին վերանորոգման պատճառաբանությամբ փակվեց Գանձակի սուննիական Ջումա մզկիթը Ռամադանի ավարտից չորս օր առաջ: Նույն թվականին Գանձակում փակվեց մեկ այլ սուննիական մզկիթ՝ Ահլի սուննան:

Ի. Իբրահիմօղլուն հետևյալ կարծիքն է հայտնել. «Շահագրգիռ մարմինները, տարբեր անձինք պետք է առաջին հերթին հրաժարվեն «մզկիթ» և «անօրինականություն» բառերի համատեղ օգտագործումից: Ինչ վերաբերում է փաստաթուղթը որպես պատրվակ բերելով՝ մզկիթ քանդելուն, ապա բանն այն է, որ այդ մզկիթները կառուցվել են ինչ-որ թույլատվությունների հիման վրա։ Չմոռանանք, որ այս երկրում նույնիսկ կրպակ չի կառուցվում առանց թույլատվության։ Հետևաբար, մզկիթներ կառուցելիս որևէ կանոն չպահպանելու մասին ասվածն անտրամաանական է: Տեսեք, «Նավթային քարեր» վայրի մզկիթը 1 տարի առաջ կառուցել է նավթային ընկերությունը: Եվ հետո ասում են, որ դա անօրինական է: Գերանբոյի Դալիմամմադլի ավանում այն մզկիթը, որը ցանկանում էին քանդել, պաշտոնապես գրանցված էր, ուրեմն ինչպե՞ս կբացատրեն դրա քանդումը: Բարեբախտաբար, ցանկապատերը քանդելուց հետո գործընթացը դադարեցվեց: Մզկիթների քանդման պատճառն այն է, որ շատ այլ արժեքներ քանդվել են ավելի շուտ, քան մզկիթները։ Խիղճը, հոգևոր արժեքները, բարոյականությունը ոչնչացել են, և այժմ գործընթացը հասել է մզկիթներին: Սա հաջող ճանապարհ չէ։ Այն կարող է ազգին, հասարակությանը տանել աղետի։ Սա նշան է, որ խորհրդային ժամանակների ավանդույթները դեռ ի հայտ են գալիս»:

Շիայականների հանդեպ պետության բացասական վերաբերմունքն ակնհայտ երևում է սուննիական և շիայական մզկիթների նկատմամբ վարած քաղաքականությունից։ Այն դեպքում, երբ պետության ընդդիմությունը շիայական Ջումա մզկիթի իմամի [9] և համայնքի անդամների նկատմամբ սրվել է այն աստիճան, որ նրանք արտաքսվել են իրենց մզկիթից, Աբու Բաքր մզկիթի համայնքի  և պետության միջև հարաբերությունները բարելավվել են. առաջինը բացահայտ քննադատել է տիրող վարչակազմին, իսկ երկրորդն ընդգծել է հավատարմությունը։ Պետության կողմից Ջումա մզկիթի համայնքի ճնշումները հանգեցրել են քաղաքական և կրոնական ընդդիմության միաձուլմանը։ Մզկիթը սկսել էր պաշտոնապես աջակցել քաղաքական կուսակցություններին [10]: Հարկ է նշել, որ, ընդհանուր առմամբ, 2008-2012 թթ. երեք մզկիթ ավերվեց, տասնմեկը փակվեց:

2012 թ.-ից Ադրբեջանում բավականին տարօրինակ գործընթաց մեկնարկեց, որի շրջանակներում մզկիթներում սկսել են տեղադրել Հեյդար Ալիևի կիսանդրիները, ինչը իսլամի տեսանկյունից կռապաշտություն է։ Հարկ է նշել, որ դեռևս 2006թ.-ից էր սկսվել Հեյդար Ալիևին երկրպագելու արշավը. նրա պատվին մզկիթների անվանակոչումը, մզկիթներում հուշասենյակների ստեղծումը, ինչը սրբապղծություն է:

2013 թ․ Լերիկի շրջանի Պեշթաթյուկ գյուղի բնակիչները բողոք են հայտնում Լերիկի շրջանի գործադիր իշխանության ղեկավար Ռովշան Բաղիրովի կարգադրությամբ իրենց անձնական միջոցներով կառուցված մզկիթի քանդման դեմ: Բնակիչները հայտնում են, որ Ռովշան Բագիրովը հրամայել է քանդել մզկիթը շինարարության ավարտից քիչ առաջ։ Չնայած բնակիչների դիմումին՝ նա չի փոխել իր միտքը և վճռականորեն կարգադրել է քանդել կառույցը։

2014 թ. նոյեմբերին Բաքվի Յասամալի շրջանի գործադիր իշխանությունը դիմել էր դատարան՝ պատճառաբանելով, որ շրջանի տարածքում կառուցված մզկիթի մի մասը գտնվում է տնտեսագիտական համալսարանի տարածքում: դատարանի կողմից գործադիր իշխանության հայցի բավարարումից հետո մզկիթը մայիս ամսին քանդվեց:

Տեսանյութում խոսվում է, որ Շամքիրի շրջանի Զայամ ավանում գտնվող մզկիթը կառուցման ավարտին (2015 թ․) շրջանի պետական պաշտոնյաների կողմից ահաբեկչության է ենթարկվում և յուրացվում։ Տեղի բնակիչների միջոցներով կառուցվող մզկիթը քանդման եզրին է։ Հանդուրժող համարվող պետությունում ինչպե՞ս կարող է նման բան լինել․ կաշառքով մզկիթ են կառուցում, հետո կաշառքը վերցնում, մզկիթը քանդում են։ Ժողովրդին ոտքի կանգնելու և պայքարելու կոչ է արվում։

2017 թ. հունիսի 30-ի լույս 1-ի գիշերը քանդեցին Բաքվի Յասամալի շրջանի Հաջը Ջավադ մզկիթը։ Մզկիթը քանդելու փորձի առաջին օրերին սուր բողոքի ալիք բարձրացավ մզկիթի համայնքի կողմից։ Այնժամ Իլհամ Ալիևը հրահանգեց լրջորեն ուսումնասիրել Հաջը Ջավադ մզկիթի հետ կապված խնդիրը։ Ի վերջո, հունիսին որոշվեց քանդել այն։ Դեռևս 2016 թ․ մարտին Ադրբեջանի հասարակական-քաղաքական կյանքում մատուցած ծառայությունների համար Ալիևի հրամանով «փառքի շքանշան»-ով պարգևատրված Յասամալի շրջանի գործադիր իշխանության ղեկավար Իբրահիմ Մեհդիևը նույն ինքը «Փառքի շքանշանով մզկիթ քանդող»-ն էր։

Այս տեսանյութում Եվլախի շրջանի Առան ավանում բնակչության ջանքերով կառուցված մզկիթի քանդված վիճակն է (2018 թ․)։ «Ադրբեջանի որոշ պաշտոնյաների հրահանգով մզկիթներ են քանդվում, հետո էլ պետությունը մուսուլմանությունից է խոսում։ Թույլ չեն տալիս ազանի ձայն հնչի, կարծես իրենք մուսուլմաններ չեն, քրիստոնյաներ են»,- ասվում է տեսանյութում։

Ի. Ալիևի և իր վարչակարգի «իսլամը հարգող, մզկիթներ կառուցող» կերպարի դարձերեսին տեսնում ենք «Մզկիթում խոզ պահած Ալիևի ռեժիմը» վերնագրով ռեպորտաժի երկրորդ մասում Բաքվի Սուրախանի շրջանի Ամիրջան գյուղի Նիզամադդին մզկիթը, որը բարձիթողի վիճակում է։ 90-ականներից հետո այդտեղ ոչ մի վերակառուցման աշխատանք չի տարվել՝ չնայած վերջինիս որպես մշակութային հուշարձան պետության կողմից պահպանվելուն։ Նույն տեսանյութի երրորդ մասում ցույց է տրվում, որ Խըրդալանում մզկիթը “Xan sarayı”  անունով ռեստորանի է վերածվել։ Խըրդալանի բնակիչներն ասում են, որ մի ժամանակ ազան հնչած այս վայրում այժմ տարբեր երգեր են հնչում։ Մի ժամանակ մզկիթը որպես աղոթքի վայր օգտագործողներն այժմ որպես խան սարայ են օգտագործում, և ոչ միայն անունն է փոխվել, այլև այն քաղաքացիների տնօրինության տակ է։

Հաջորդ տեսանյութում ներկայացված է Նովխանը ավանի Շահ Սուլթան Հուսեյնի մզկիթը, որը թմրամոլների հանգրվանի է վերածվել։ Մզկիթը բարձիթողի վիճակում է, և  թմրամոլներից բացի եկող-գնացող չկա։ Մզկիթի ներսում կարելի է գտնել ներարկիչներ։

Իսկ այս տեսանյութում ակնառու է, թե ինչպես են մզկիթի պատերից պոկում կրոնական կարգախոսները։ Ի հավելումն նշվում է, որ «Յեզիդի իշխանությունը (նկատի ունի Ալիևի իշխանությունը) մզկիթում հանում է կրոնական կարգախոսներ պարունակող և «Յա Հուսեյն» գրությամբ դրոշները։ Նրանց համար տարբերություն չկա՝ դա մզկիթ է, թե ինչ-որ մեկի տունը»։

2021 թ. հոկտեմբերին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից կորոնավիրուսի դեմ պայքարի միջոցառումների պատրվակով փակվեց նաև «Հուսեյնիա» մզկիթը, որտեղ նաև Իրանի հոգևոր առաջնորդի ներկայացուցչի գրասենյակն էր։

Կրոնական կազմակերպությունների հետ աշխատանքի պետական կոմիտեի, Կովկասի մուսուլմանների վարչության տեղեկությունների և այլ աղբյուրների հիման վրա 2021 թ. կազմված ինֆոգրաֆիկայի համաձայն՝ Ադրբեջանում մզկիթների ընդհանուր թիվը 2340 է, Կովկասի մուսուլմանների վարչության կողմից պաշտոնապես նշանակված մուսուլման հոգևորականների թվաքանակը 903 է: Ստացվում է, որ անգամ մեկ սպասավոր չունեցող մզկիթը փաստացի անտերության է մատնված։

Վերոնշյալ քայլերով իշխանությունները գնում են իսլամական արժեքներից անջատվելու ճանապարհով՝ նպատակ ունենալով մարդկանց հեռու պահել այն ամենից, ինչն իսլամական է, մասնավորապես՝ շիայական է։ Փաստացի նա, ով կգնա մզկիթ, հիջաբ կկրի, կրոնական ծիսակատարության կմասնակցի, կպիտակավորվի որպես այլախոհ, պետության դավաճան և նմանատիպ այլ իշխանությանը ձեռնտու հատկանիշներով։

Իսլամի շիայական ուղղության և նրա ներկայացուցիչ ազդեցիկ հոգևորականության դեմ իրականացվող նպատակային քաղաքականությունը

Դ եռևս 1992 թ.-ից Բաքվի Հին քաղաքի Ջումա մզկիթի իմամ դարձած, Իրանում կրթություն ստացած Իլգար Իբրահիմօղլուն Ադրբեջանի ներկայիս տիրող վարչակարգի որդեգրած կրոնական քաղաքականության առաջին թիրախներից մեկն էր: Միևնույն ժամանակ, համայնքի առանցքը դարձան «Իսլամական միություն» կրոնական կազմակերպության անդամները: 2000 թ.-ին այդ մզկիթի համայնքի անդամները ստեղծեցին իրավապաշտպան կազմակերպություն՝ «Խղճի և դավանանքի ազատության պաշտպանության կենտրոն» (DEVAMM), որի ղեկավար դարձավ վերոնշյալ կրոնական կազմակեբպության ղեկավար հաջի Ազեր Ռամիզօղլուն, իսկ հաջի Իլգար Իբրահիմօղլուն ընտրվեց որպես կենտրոնի առաջատար համակարգող: Հարկ է նշել, որ  կենտրոնը պաշտպանում էր ոչ միայն մուսուլմանների, այլև ցանկացած այլ դավանանքի հետևորդների կրոնական իրավունքները: Այս անկախությունը նյարդայնացնում էր իշխանություններին. Իլգարի հեղինակությունն արագորեն աճում էր և մզկիթում նրա քարոզին մինչև 3 հազար հավատացյալ էր գալիս։ Ընդ որում, համայնքը և նրա իմամը Կովկասի մուսուլմանների վարչությանն իշխանությունների կողմից վերահսկվող և չափազանց կոռումպացված կազմակերպություն էին համարում՝ նշելով, որ նրանց համար կրոնը եկամուտ ստանալու միջոց է: Իշխանություններն անցան գործուն քայլերի, երբ 2003թ. հաջի Ազեր Ռամիզօղլուն, հաջի Իլգար Իբրահիմօղլուն և նրանց համախոհները որոշում կայացրին ակտիվորեն մասնակցել նախագահական ընտրություններին և աջակցել ընդդիմադիր «Մուսավաթ» կուսակցության առաջնորդ Իսա Ղամբարին: Ի պատասխան՝ Արդարադատության նախարարությունը 2003թ. օգոստոսին չեղյալ հայտարարեց «Իսլամական միություն» կրոնական կազմակերության գրանցումը: Իշխանությունները կանգ չառան այսքանով և 2003թ. հոկտեմբերի 17-ին ոստիկանները ներխուժեցին մզկիթ՝ առաջնորդներին ձերբակալելու նպատակով: Ֆիզիկական հաշվեհարդարի սպառնալիքն այնքան ակնհայտ էր, որ հաջի Ազեր Ռամիզօղլուն փախել էր Վրաստան, իսկ հաջի Իլգար Իբրահիմօղլուն ժամանակավոր ապաստան էր գտել Ադրբեջանում Նորվեգիայի դեսպանատանը։ Սակայն 2003 թ. դեկտեմբերի 1-ին իշխանություններին հաջողվեց ձերբակալել հաջի Իլգար Իբրահիմօղլուին 2003 թ.հոկտեմբերի 15-16-ին «անկարգությունների կազմակերպման և մասնակցության» մեղադրանքով: 2004 թ. ապրիլի 2-ին հաջի Իլգար Իբրահիմօղլուի դատավարությունը ավարտվեց 5 տարով նրա պայմանական դատապարտման և հենց դատարանի դահլիճում ազատ արձակման մասին դատավճռով: Քանի որ Հաջի Ազեր Ռամիզողլուն մնաց Վրաստանում աքսորված, հաջի Իլգարը ստանձնեց «Խղճի և դավանանքի ազատության պաշտպանության կենտրոն»-ի ղեկավարությունը [11]:

Ինչպես արդեն նշել ենք, 2011 թ. հունվարի 7-ին իշխանություններն անհապաղ ձերբակալեցին ԻՊ-ի առաջնորդ Մովսում Սամադովին և կուսակցության ևս մի քանի անդամների ահաբեկչական գործողություններ և անկարգություններ նախապատրաստելու մեղադրանքով: Նման մեղադրանքի համար իրավապահ մարմինները ձերբակալվածների մոտ իբր զենք-զինամթերք «գտան», ինչում հասարակությունը թերահավատ էր, քանի որ պարզ էր՝ առաջնորդների ձերբակալության իրական պատճառը հունվարի 2-ի ելույթն էր: Հունվարի հաջորդ օրերին կուսակցության անդամների և հավատացյալների ձերբակալությունների ալիքը տարածվեց ամբողջ հանրապետությունում: Ընդհանուր առմամբ, Բաքվում և Ադրբեջանի շատ այլ բնակավայրերում ձերբակալվեցին կուսակցության ավելի քան 30 ակտիվ ներկայացուցիչներ և հավատացյալներ: Դատավարության ընթացքում ձերբակալված անդամները կտրականապես մերժեցին ներկայացված մեղադրանքները [12]: Սակայն 2011 թ. հոկտեմբերի 7-ին նրանք դատապարտվեցին երկարաժամկետ ազատազրկման: Նրանց մեղադրանք առաջադրվեց ապօրինի զենք պահելու և հեղաշրջման փորձի համար։ Մովսում Սամադովը դատապարտվեց 12 տարվա ազատազրկման: Նրա ձերբակալման իրական պատճառն Իլհամ Ալիևին Յազիդ իբն Մուավիայի հետ համեմատելն էր: Ուշագրավ է, սակայն, որ 12 տարի անց ոչինչ չի փոխվել, և այդ համեմատությունն արդիական է նաև այսօրվա սոցցանցային ադրբեջանական միջավայրում․ «Երեկ Յազիդը, այսօր Ալիևը»։ «Ինչպես բոլոր բռնապետերը, այնպես էլ Իլհամ Ալիևը դատապարտված է պարտության: Մենք որոշեցինք պալատներում չնստել ինչպես Յազիդը, այլ նահատակվել, ինչպես Հուսեյնը»։

Իրանում կրթություն ստացած և ետ վերադարձած Ադրբեջանի քաղաքացիներից չորսը մարջիա աթ-թաղլիդի [13] ներկայացուցիչներ էին. Զուլֆուգար Միքայիլզադեն, Իլհամ Ալիևը, Ազեր Ջաբիևը և Ֆարամիզ Աբասովը: Եվ ամենակարևորը՝ Ադրբեջանում հայտնվել էին մարդիկ, որոնց կրոնական կարգավիճակն ավելի բարձր էր, քան շեյխ-ուլ-իսլամը, քանի որ Ադրբեջանում չկար կրոնական հոգևոր առաջնորդի հիերարխիա՝ մարջիա աթ թաղլիդ: 2011 թ. նոյեմբերի 24-ին ԿՄՎ-ն հրապարակեց ֆեթվա, և դրանից հետո շեյխ-ուլ-իսլամը հանդես եկավ ուղերձով, որում նա դեմ էր արտահայտվում Աշուրայի օրը փողոցներում անցկացվող ավանդական երթերին: Սրան անմիջապես հետևեց մարջիա աթ-թաղլիդի ներկայացուցիչ Իլհամ Ալիևի կոշտ հայտարարությունը. «իսլամում մարջիա աթ-թաղլիդի ներկայացուցիչներից բացի, ոչ ոք իրավունք չունի ոչ ֆեթվա հրապարակել, ոչ էլ իր եզրակացությունների հիման վրա կարևոր հայտարարություններ անել»: Ըստ էության, Ադրբեջանում այս անձինք մարտահրավեր էին շեյխ ուլ-իսլամի համար, քանի որ կարող են վիճարկել նրա հայտարարությունները և ավելի լուրջ ազդեցություն ունենալ շիա հավատացյալների վրա: Այդ իսկ պատճառով ամենևին էլ պատահական չէ, որ Իսլամական կուսակցության առաջնորդների դեմ ձերբակալությունների արշավը անդրադարձել է նաև մարջիա աթ-թաղլիդի ներկայացուցիչների վրա: Քանի որ ԻՊ-ի առաջնորդ Հաջի Մովսում Սամադովի ձերբակալությունից հետո Զուլֆուգար Միքաիլզադեն և Ֆարամազ Աբբասովն են ձերբակալվել հրազեն պահելու  և իշխանությունը բռնի տապալելու փորձի մեղադրանքով, իսկ Ազեր Ջաբիևը և Իլհամ Ալիևը՝ որպես «խուլիգաններ»։ Այսպիսով, Ադրբեջանում մարջիա աթ-թաղլիդի ներկայացուցիչները 2011 թ. սկզբին ձերբակալված են եղել։ 2011թ. հոկտեմբերի սկզբին Զուլֆուգար Միքաիլզադեին դատապարտել էին 11 տարվա պայմանական պատժի և 5 տարվա փորձարկման ժամկետ տվել, իսկ Ֆարամազ Աբասովը դատապարտվել է 11 տարվա ազատազրկման։ 2011 թ․ մայիսին Ազեր Ջաբիևին դատապարտել էին 4 տարվա ազատազրկման, իսկ Իլհամին Ալիևին ընդհանրապես ազատ արձակեցին [14]։

2011թ. հունվարի սկզբին ձերբակալվեց նաև «Մեշհեդի Դադաշ» մզկիթի իմամ Հաջի Շահին Հասանլին, սակայն մի քանի ժամ անց ազատ արձակվեց [15]:

2011 թ. նոյեմբերին Ադրբեջանի խորհրդարանի կատարած փոփոխությունների համաձայն՝ այդուհետ արգելվում էր արտերկրում կրոնական կրթություն ստացած անձանց կողմից կրոնական ծեսերի անցկացումը: Արգելվում և ապօրինի էր համարվում օտարերկրացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց կողմից կրոնական քարոզչության իրականացումը [16]:

2011 թ. դեկտեմբերին ընդունված օրենսդրական փոփոխությունների համաձայն՝ արգելվեց կրոնական բովանդակությամբ նյութերի ներմուծումը, հրապարակումը կամ տարածումը՝ առանց կրոնական կառույցների հետ աշխատանքի գծով պետական կոմիտեի հավանության: Բաքվի պետական համալսարանի աստվածաբան Ալթայ Գոյուշևի խոսքով՝ կառավարությունը մտահոգված էր որոշ երկրների կողմից իսլամի վրա ունեցած ազդեցությամբ:

2018 թ․ հուլիսի 3-ին Գանձակի քաղաքապետ Էլմար Վելիևի նկատմամբ մահափորձը սոցիալական ցանցերում քննարկումներ առաջացրեց, և իշխանությունները, կարծես թե «թեման փոխելով», միտումնավոր առաջ քաշեցին «շիա ծայրահեղականների» կողմից հանցագործություն կատարելու վարկածը, այն է` իրավիճակի ապակայունացման և վարչակարգի փոփոխման փորձ։ Մահափորձից հետո քաղաքի շիաների շրջանում զանգվածային ձերբակալություններ տեղի ունեցան։

Հարկ է նշել, որ ադրբեջանական բանտերում ամենամեծ խումբը շիաներն են կազմում: Շիա հոգևորականության մեջ մեծ հեղինակություն ունեն արտերկրում, հատկապես Իրանում կրթություն ստացածները: Շիաներին կարեկցող դատապարտյալները, որոնց կառավարությունը համարում է արմատական, այսինքն Թալեհ Բաղիրզադեն, Աբգյուլ Սուլեյմանովան և այլ հայտնի կրոնական քաղբանտարկյալներ, ենթարկվում են հոգեբանական, երբեմն նաև ֆիզիկական ճնշման: Բացի այդ, եթե մյուս շիաները բացահայտ կերպով ցույց են տալիս սոցիալ-քաղաքական դիրքորոշում, ենթարկվում են բանտի վարչակազմի ճնշումներին:

Շիա հավատացյալների բռնաճնշումների համատեքստում 2021 թ․ հոկտեմբերին կարճ ժամկետով ձերբակալվել են ԻԻՀ հետ կապ ունեցող շիա հոգևորականներ. հոկտեմբերի 19-ին «Ադրբեջանի հոգևոր գործիչներ» կազմակերպության անդամներ Գադիր Մամմադովը, Ջալալ Շաֆիևը, Ալի Մուսաևը և Թամքին Ջաֆարովը, Սարդար Բաբաևը, ձերբակալվեց նաև շիա նշանավոր հոգևորական Իլգար Իբրահիմօղլուն։ Հաջորդ օրերին ձերբակալվածների մի մասն ազատ արձակվեց, սակայն Maide.az կայքի գլխավոր խմբագիր Սարդար Բաբաևին Ադրբեջանի քրեական օրենսգրքի 274-րդ հոդվածով (պետական դավաճանություն) մեղադրանք առաջադրվեց։ Հարկ է նշել, որ Սարդար Բաբաևը դեռ 2017 թ., երբ թալիշաբնակ Մասալլիի վարչական շրջանի Ջումա մզկիթի իմամն էր, ձերբակալվել էր կրոնական ծիսակատարությունների անվան տակ մարդկանց իրավունքների նկատմամբ ոտնձգություն կատարելու մեղադրանքվ 3 տարվա ազատազրկման էր դատապարտվել և ազատ արձակվել 2020 թ. Փետրվարին:

Ադրբեջանում շիա հավատացյալների հանդեպ հետապնդումները շարունակվել են նաև հաջորդ օրերին։ Մասնավորապես՝ հոկտեմբերի 25-ին Հաջը Ջավադ մզկիթի նախկին աղոթապետ Ահլիման Ռուստամովը Ադրբեջանի պետանվտանգության ծառայության աշխատակիցների կողմից ձերբակալվել և դարձյալ ժամեր տևած հարցաքննությունից հետո ժամանակավորապես ազատ է արձակվել։ Նրա ձերբակալությունն էլ, ի թիվս այլոց, ուղեկցվել է վերջինիս անձնական իրերի առգրավմամբ։ Տեղի դիտորդները հավատացյալների ձերբակալությունը բացատրեցին այդ շրջանում Ադրբեջանի և Իրանի միջև սրված հարաբերություններով: Ահլիման Ռուստամովի որդին՝ Հասան Ռուստամովը ևս հայտնել էր, որ հոր ձերբակալության պատճառը իրանա-ադրբեջանական լարված հարաբերություններն էին։

Հոկտեմբեր ամսին Ադրբեջանի պետանվտանգության ծառայության կողմից արգելափակվեցին ադրբեջաներենով հիմնականում կրոնական բովանդակության հետևյալ՝ Deyerler.az, Maide.az (վերոնշյալ կայքը), Ahlibeyt.az, Shia.az, Islaminsesi.az կայքերը։ Վերջինը Ադրբեջանի Իսլամական կուսակցության պաշտոնական կայքն էր:

2022 թ. փետրվարի 15-ին Ադրբեջանական Հանրապետության խորհրդարանի կողմից երկրում գործող «Դավանանքի և խղճի ազատության մասին» օրենքում փոփոխություններ ընդունվեցին՝ կապված մուսուլման հոգևորականների նշանակման ընթացակարգի և նոր կրոնական համայնքների գրանցման հետ, ըստ որոնց`այդ իրավասությունը Կովկասի մուսուլմանների վարչությունից փոխանցվում էր կրոնական միությունների հարցով աշխատանքի պետական կոմիտեին, իսկ ԿՄՎ-ն միայն կարող էր հաստատել պետկոմիտեի նշանակումները: Փոփոխությունների համաձայն` նաև մեծանում էր վերահսկողությունը կրոնական կազմակերպություններին նվիրատվություններ կատարելու կանոնների առնչությամբ։

«Մուսուլմանական միասնություն» շարժման անդամների դեմ շարունակվող արշավի արդյունքում թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության մեղադրանքով 2022 թ․ նոյեմբերի 23-ին, դեկտեմբերի 1-ին և 2-ին համապատասխանաբար ձերբակալվել են Շահին Գադիրլին, Նիջաթ Ալիևն ու Սամիր Բաբաևը:

2023 թ. մարտի 2-ին Բաքվի վճռաբեկ դատարանում 53-օրյա հացադուլից հետո մահացավ Իսլամական կուսակցության անդամ, քաղբանտարկյալ՝ Սեբուհի Սալիմովը, ով ձերբակալվել էր 2022թ. Իրանի Հեղափոխության Պահապանների Կորպուսի (ԻՀՊԿ) հետ համագործակցելու մեղադրանքով և 2022 թ. նոյեմբերի 11-ին դատապարտվել էր 17 տարվա ազատազրկման՝ «պետական դավաճանության» մեղադրանքով:

Ալիևյան վարչակարգի «կրոնական» քաղաքականության արձագանքները սոցցանցերում

Ի շխանությունների կրոնական գործելակերպից բխող դժգոհության ալիքը դրսևորվում է նաև սոցցանցային միջավայրում, որտեղ ընթացող հանրային քննարկումներն ու տրված մեկնաբանությունները վերոգրյալ գործողությունների համապաըտասխան գնահատականներն են։

Այսպես՝ Հաջը Ջավադ մզկիթի քանդմանը նախորդած ժամանակահատվածում արված գրառումներից Գլոբալ TV-ի հաղորդավար Նազլընըն Գյունլուղուն ասել է. «Մուսուլմանական երկրում առանց որևէ բացատրության քանդում են մզկիթը՝ հաշվի չառնելով հավատացյալների բարոյականությունը, թշնամին կծիծաղի այդ երկրի վրա: Ինչու քանդել մզկիթները այս երկրում և քաղաքներում, որտեղ աճում են ակումբներ, բարեր, բարձր ժամանակակից շենքեր։ Քանդեք մզկիթը, եթե այն գտնվում է ոչ պիտանի վիճակում: Բայց պայմանով, որ այն կվերանորոգվի կամ կկառուցվի նորը: Ավելի բարդ ու անհեթեթ է կառավարել մի երկիր, որտեղ կփլուզվի բարոյականությունը, որի հասարակությունն օրեցօր անկում է ապրելու»։

Ժողճակատի առաջնորդ Ալի Քերիմլին մզկիթի քանդումից առաջ գրառում է արել․ «Կառավարությունը պատրաստվում է քանդել  XIX դ. կառուցված Հաջի Ջավադ մզկիթը։ Մզկիթի քանդումը նրանց վաղեմի հոբբին է։ Մեր հայրենակիցներից շատերը նույնպես հարց են տալիս՝ ինչ կասեք Իսլամական համերաշխության խաղերի նախօրեին մզկիթի քանդման մասին։ Ինչպես Եվրոպական խաղերում, այնպես էլ Իսլամական համերաշխության խաղերում նրանց գրավում է խաղը, իսկ գումարը գանձվում է խաղի հաշվից»:

Սոցցանցային այս գրառման մեջ ընդգծվում է Ալիևի իշխանության ավտորիտար բնույթը․ «Տեսեք, թե ինչ է անում այս կառավարությունը։ Մզկիթ է քանդում, ձերբակալում է հոգևորականներին, լրագրողներին։ Մի խոսքով՝ ձերբակալում է նրան, ում ուզում է, անում է այն, ինչ ուզում է։ Եվ դուք դեռ հարցեր եք տալիս, թե ինչով եք զբաղվում հանրահավաքին, հասկացեք մեկընդմիշտ․ մենք չենք դառնա միասնական՝ վախենալով ձերբակալությունից, մահակներից։ Նրանք խաղում են այս խաղերը մեզ հետ, քանի որ գիտեն այդ մասին»:

Պատմաբան Ալթայ Գոյուշովը 2017 թ. Հաջը Ջավադ մզկիթի քանդման կապակցությամբ ասել է. «Ինչ-որ հանձնաժողով ստեղծելու խոսակցություններով պարզապես բեմականացում են անում։  Իսլամական խաղերն այսինչ էին, նրանք պարզապես աղմուկ չէին ուզում: Կան նաև այլ պատճառներ. մեր խնդիրն այն է, որ այս կառավարությունը ժողովրդի շրջանում վստահություն չունի։ Երկրորդ` ոչ մի տեղ քանդումը բարեկարգում չեն կոչում։ Երրորդ՝ աշխարհի ցանկացած կետում հաշվի է առնվում բնակչության կարծիքը, վերաբերմունքը, և այն բավարարվում է։ Իսկ մեզ մոտ ուղղակի խաբում են, ստում են, աչքին մոխիր են փչում, մի խոսքով՝ մահակով, խարդախությամբ, կոռուպցիայով կառավարում են»: Իսկ 2021 թ․կատարած հետևյալ գրառման մեջ նա ընդգծել է․ «Գրում են, որ նոր ազատագրված տարածքներում ճանապարհի կառուցման ժամանակ քանդել են XVIII դ․ ինչ-որ մզկիթ։  Ինչու՞ քանդվեց: Քանի որ մշակույթ չկա: Ո՞վ պետք է սովորեցներ, որ պատմական հուշարձանը կարևոր է: Կառավարություն և մտավորականություն. բայց ի՞նչ տեսա։ Ես տեսել եմ, որ այս կառավարությունը քանդում է պատմական հուշարձանները՝ տեղում բարձրահարկ բնակելի շենք կառուցելու համար։ Մշակույթի նախարարը պատմական հուշարձանը «հնացած» է անվանում։ Ես տեսել եմ՝ ինչպես է գիտնականը, պրոֆեսորը ռադիոյով ելույթ ունեցել և ասել՝ «այս հուշարձանը ազգային չէ», որպեսզի արդարացնի պատմական հուշարձանի քանդումը։ Ես տեսել եմ, որ Ամերիկայում կրթություն ստացած ադրբեջանցին պատմական թաղամասի ավերումն անվանում է «գենտրիֆիկացիա»։ Ես տեսել եմ, որ կառավարական քարոզիչները գրում են այնպիսի անամոթ բաներ, ինչպիսիք են ՝ «այն հին տեղ է, այնտեղ շատ առնետներ են եղել», «այդ տարածքում եղբայրներ են ապրել», որպեսզի հիմնավորեն պատմական թաղամասի քանդումը։ Ես խորապես գիտեմ այս բաները, ես մեծացել եմ դրանց մեջ»։

Ի շարունակություն վերը նշվածի՝ Ալիևին և Ադրբեջանի տիրող վարչակարգին ուղիղ հասցեագրված սոցցանցային գրառումների մի ամբողջ շարքի կարող ենք հանդիպել, ինչպես օրինակ․ «աղմկում են, թե հայերը մզկիթում խոզեր են պահել, որտե՞ղ է Իրանը․․․։ Մեկը չասաց՝ «պարոն գերագույն գլխավոր հրամանատար», «հաղթական նախագահ», «երկաթե բռունցք» և այլն, դու ինքդ հասկացար, որ խոզը, գինին անմաքրություն են։ Մի թափեք այդ թույնը ձեր ստամոքս, բյուջեից միջոցներ մի հատկացրեք դրանց համար․․․շողոքորթություն, լիակատար էյֆորիա և կեղծավորություն»։ «Ալիևն ասում է, որ հայերը խոզեր են պահում մզկիթում։ Բայց Ադրբեջանում մզկիթները մնում են ավերակ վիճակում, քանդվում են»։ «Խորհրդային իշխանությունը ևս քանդում էր մզկիթները և երեխաներին թույլ չէր տալիս մտնել մզկիթ, իսկ հիմա որոշ պաշտոնյաներ զբաղվում են այդ անհեթեթությամբ: Ինչո՞ւ նրանք չեն ցանկանում օգտագործել գոնե պատմական փորձերը»: «Բռնապետ Իլհամ Ալիև, կգա ժամանակը, երբ ձեզ կտրվի վերջին խոսքը, ձեր կատարած հանցագործություններն ու բռնաճնշումները երբեք չեն ներվի»: «Իլհամ Ալիև բռնակալ, դաժան և կրոնի թշնամի, ով իրեն թագավորի պես է պահում, կարծում ես, որ կարող ես խաբե՞լ բոլորին այս կեղծավոր քայլերով: Դուք մի կողմից քանդում եք մզկիթը, իսկ մյուս կողմից՝ նկարի համար մզկիթ եք կառուցում և ենթադրում եք, որ մենք չենք հասկանում ձեր այս սրիկայությունը: Ահլի-Բեյթի սիրահար կամ ձեզ ընդդիմադիր եղած ոչ մի կազմակերպություն չի մնացել, որ չեք բանտարկել կամ հետապնդել: Շեյխ Սարդարների, Հաջը Թալեհների, Հաջը Իլհամների, Մովսումների, Աբգյուլների և նրանց ընտանիքների չարաբաստիկ աղոթքները մոտեցրել են քո վախճանը: Շուտով քո հանդեպ ժողովրդի ատելությունն ու ցասումը կխեղդեն ձեզ` Ալիևներին սեփական արյան մեջ։  Քիչ ժամանակ է մնացել իլհամ»։ «Եթե կրոնը տարանջատված է քաղաքականությունից, ապա ինչու՞ եք սեղմում Ղուրանը նախագահ ընտրվելիս, ինչու՞ եք աղմկում մզկիթում խոզ լինելու մասին, Ինչու՞ են ախունդներին ընտրում քաղաքական գործիչները, ինչու՞ են ընտրություններում հենց այս ախունդները ցանկանում քվեարկել ձեր օգտին, ինչու՞ եք հաճախ Խանքենդիում ազան տալիս բարձրախոսից, ինչու՞ եք կրոնը ձեր քաղաքականության գործիքը դարձրել»։ «Այս անձը (նկատի ունի Ի․ Ալիևին) վնասում է (բառացի՝ կացնահարում է) իսլամը՝ արտաքուստ լիզելով մզկիթը և համբուրելով Ղուրանը։ Նա կարծում է, որ կեղծ հավատով կխաբի աշխարհի մուսուլման ազգերին...»։

Այսպիսով՝ ամրապնդելով իսլամի մասին պատկերացումը որպես սպառնալիք Ադրբեջանական Հանրապետության կայունությանը և աշխարհիկությանը, իշխող վերնախավը իրեն դիրքավորում է որպես լիբերալ ու ժողովրդավարական պետություն՝ սեփական ոչ լիբերալ ու ավտորիտար վարչակարգն արդարացնելու, պաշտպանելու, լեգիտիմացնելու, անհրաժեշտ կերպար ձևավորելու նպատակով։ Հոգևորականները հալածանքների են ենթարկվում, մզկիթները քանդվում են կամ անհիմն պատճառներով, կամ էլ առանց բացատրութունների։ Բանն այն է, որ մզկիթը հավաքվելու, քննարկումների հարմար վայր է՝ ոչ միայն կրոնական, այլև քաղաքական նկատառումներից ելնելով։ Այդ իսկ պատճառով մզկիթի շուրջ մարդկանց միավորումը գործող իշխանությունների մտահոգության կարևորագույն պատճառներից է։ Բնակչության մեծամասնության կրոնական ինքնության ընդհանրությունն Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ Ադրբեջանում առաջ է բերում համոզմունք, որ իրենց պետությունն իսլամական հեղափոխության և գաղափարների թիրախ է, և կրոնը որպես Իրանի ազդեցության գործիք ներկայացնելով՝ հասարակության տրամադրություններն են բորբոքում այդ պետության դեմ, որպեսզի հանրային-քաղաքական քննարկումներում ապահովեն հակաիրանական շեշտադրումներով բովանդակություն։ Ադրբեջանական իշխանությունները, օգտագործելով ներքաղաքական դաշտում կրոնական գործոնը, ազատվում են քաղաքական գործիչների կամայականությունների և կոռուպցիայի մասին բարձրաձայնող անցանկալի անձանցից, հասարակության ճամփան դեպի մզկիթ փակելով՝ արմատախիլ են անում Իլհամ Ալիևի քաղաքականությունը քննադատող ցանկացած դրսևորում, դրանով իսկ ավելի կարծրացնելով իշխող վարչակարգի ավտորիտար բնույթը,  իսլամական վարքագծով ապրողներին մարգինալացնում են հասարակության մյուս շերտերից և զրկում առաջընթացի հնարավորություններից։

---

[1] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 12-13

[2] Ismayilov M. “Islamic radicalism that never was: Islamic discourse as an extension of the elite’s quest for legitimation. Azerbaijan in focus”, Journal of Eurasian Studies, 2019, Vol. 10(2), pp. 186

[3] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 33

[4] Ismayilov M. “Islamic radicalism that never was: Islamic discourse as an extension of the elite’s quest for legitimation. Azerbaijan in focus”, Journal of Eurasian Studies, 2019, Vol. 10(2), pp. 186-188

[5] Ismayilov M. “Islamic radicalism that never was: Islamic discourse as an extension of the elite’s quest for legitimation. Azerbaijan in focus”, Journal of Eurasian Studies, 2019, Vol. 10(2), pp. 184-189

[6] Ismayilov M. “Islamic radicalism that never was: Islamic discourse as an extension of the elite’s quest for legitimation. Azerbaijan in focus”, Journal of Eurasian Studies, 2019, Vol. 10(2), pp. 184-189

[7] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 67

[8] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 41

[9] Անտրամաբանական է հնչում, բայց Բաքվի Ջումա մզկիթի առաջնորդ Իլգար Իբրահիմօղլուին ադրբեջանական իշխանությունները մեղադրել են ինչպես իրանցի հեղափոխականների, այնպես էլ ալ-Կաիդայի հետ կապեր ունենալու մեջ (Ismayilov 2019, 188)։

[10] Bedford S. “Islamic Activism in Azerbaijan: Repression and Mobilization in a Post-Soviet Context”, Stockholm, Stockholm University, 2009, p. 153-157

[11] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 33-34

[12] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 25

[13] շիա հոգևոր առաջնորդների բարձրագույն հոգևոր կոչում

[14] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 36-37

[15] Юнусов, А․ «Исламская палитра Азербайджана», Баку, Адильоглы, 2012, стр. 35

[16] Юнусов «Исламскй фактор в Азербайджане», Баку, 2013, стр. 166