Դիաննա Միրիջանյան, Արսեն Հարությունյան, Դավիթ Դավթյան, Ավետիս Գրիգորյան, Աստղիկ Բաբաջանյան

Ներածություն

Հ այաստանի պատմության տարբեր շրջափուլերում երկրի քաղաքական, առևտրատնտեսական և մշակութային հարաբերությունները մշտապես կապված են եղել հարևան Իրանի հետ: Բացառություն չէ նաև Երևան քաղաքը, որի ճարտարապետական դիմագծի ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն ունեցան իրանական ճարտարապետությունն ու շինարվեստը, որոնք ցայտուն արտահայտվեցին դեռևս Իլխանության շրջանում, ապա և՝ ուշ միջնադարում, երբ Երևանը դարձավ Սեֆյան տերության Երևանի կուսակալության վարչական կենտրոնը: Այդ շրջանում Երևանի հոգևոր-մշակութային և աշխարհիկ շենքերից զատ, պարսից խաների օրոք կառուցվեցին Երևանի բերդը, մի շարք մզկիթներ, շուկա-հրապարակներ, իջևանատներ, բաղնիքներ, ինժեներական կառույցներ, որոնց վերաբերյալ հարուստ տեղեկություններ են պահպանվել հայ և օտարազգի պատմիչների ու ճանապարհորդների աշխատություններում[1]: Սույն հոդվածը պատմական սկզբնաղբյուրների, ճարտարապետական և ինժեներական կառույցների, իրանական շինարվեստի նմուշների քննությամբ ներկայացնում է պարսից տիրապետության օրոք Երևանի քաղաքաշինության ընդհանուր նկարագիրը:

Երևանը պարսկական տիրապետության շրջանում (1502-1827 թթ.)

XVI դարասկզբին (1502 թ.) Իրանի Սեֆյան հարստության հիմնադիր շահ Իսմայիլը (1501-1524 թթ.), Հայաստանի արևելյան երկրամասերի հետ միասին, թուրքմենական ակ-կոյունլու տիրակալներից նվաճեց նաև Երևան քաղաքը[2]։ Իբրև սահմանային մեծ բեկլարբեկության կենտրոն՝ Երևանը շահ Իսմայիլի օրոք ձեռք բերեց ռազմական և վարչական մեծ նշանակություն[3]: XVI-XVII դդ. Սեֆյան Իրանի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև տեղի ունեցող ռազմական գործողությունների ընթացքում Երևանն իր շրջակայքով մշտական կռվախնձոր էր այդ երկու տերությունների միջև և ենթարկվում էր շարունակական ավերածությունների[4]:

1639 թ. կնքված Կասրե Շիրինի հաշտությամբ հաստատվեց երկարատև խաղաղություն[5]: Երևանը դարձավ Սեֆյան տերության Չուխուր-Սաադի (Երևանի) կուսակալության կենտրոնը[6], որը կառավարում էր սարդարը[7]: Այդ վիճակը շարունակվեց մինչև XVIII դարի կեսը (1747 թ.)։

XVII դարում Երևանի խանությունը զբաղեցնում էր Արևմտյան Արփաչայից (այժմ՝ Ախուրյան) մինչև Աղմաղանի (այժմ՝ Գեղամա) լեռները և Հայկական Պար լեռնաշղթայից (որը 1639 թ. կազմում էր թուրք-պարսկական սահմանը) մինչև Փամբակի լեռնաշղթան ու Արագածի հյուսիսային ստորոտներն ընկած տարածքները[8]:

Խաղաղության շրջանը նպաստեց երկրի տնտեսության աստիճանական վերականգնմանը, մասնավորաբար՝ քաղաքաշինության զարգացմանը: Երևանում կառուցվում են մի շարք հոգևոր-մշակութային և հասարակական նշանակության կառույցներ, ջրանցքներ, վերակառուցվում է Երևանի բերդը: XVII դ. երկրորդ կեսին և XVIII դարի սկզբներին Երևանի խանությունը Սեֆյան տերության եկամտաբեր երկրամասերից մեկն էր, որտեղ բավական զարգացած էին առևտուրն ու արհեստագործությունը։ Երևանի կիսանկախ խանը հարևանների հետ ինքնուրույն բանակցություններ վարելու իրավունք և դրամահատության արտոնություն ուներ:

Երևանի համար մեծ պատուհաս դարձած 1679 թ. ավերիչ երկրաշարժի հետևանքով քանդվեցին քաղաքի գրեթե բոլոր կառույցները, այդ թվում՝ նշանավոր ամրոցը, և խափանվեցին մեծ ջրանցքները: Սակայն հետագա տարիներին դրանք մեծ թափով վերականգնվեցին: Երևան եկան նշանավոր արվեստագետներ՝ նպաստելով արվեստի ու մշակույթի զարգացմանը:

XVIII դարասկզբին Իրանում սկիզբ առած անկայուն վիճակը թուրքական նոր արշավանքի պատճառ դարձավ: 1724 թ. Երևանի և շրջակա գյուղերի բնակիչները ավելի քան 3 ամիս դիմակայեցին թուրքական մեծաքանակ բանակին, և միայն պարենի ու զինամթերքի սպառման հետևանքով պաշարվածներն անձնատուր եղան: Երևանի հերոսական պաշտպանությունը 1720-ական թթ. հայ ազգային-ազատագրական պայքարի նշանավոր դրվագներից է[9]: Պարսկա-թուրքական նոր պատերազմներն ընդհատումներով շարունակվեցին մինչև 1736 թ., երբ Նադիր շահն (1688-1747 թթ.) իր հաղթական արշավանքով դաժան պարտության մատնեց օսմանյան բանակին և հարկադրեց Օսմանյան Թուրքիային հաշտություն խնդրելու՝ հրաժարվելով իր նվաճումներից[10]:

Մինչև Նադիր շահի մահը Երևանի բեկլարբեկությունը, իբրև սահմանամերձ կուսակալություն, կառավարվում էր զինվորական նահանգապետերի միջոցով: Այդ ընթացքում Երևանի ներքին գործերի տնօրինման մեջ մեծ իրավունքներ ստացան մելիքներ Մկրտումն ու Հակոբջանը[11]:

XVIII դարի կեսերին, Իրանի կենտրոնական իշխանության թուլացման պայմաններում, Երևանի խանությունը չկարողացավ պահպանել իր անկախությունը: Երևանի խանը, քոչվոր ցեղերի դեմ պայքարելու համար Վրաստանից ստացված օգնության դիմաց, հարկատու դարձավ վրաց Հերակլ II թագավորին: Վրաստանն ամրապնդեց իր ռազմաքաղաքական ներկայությունը Արևելյան Հայաստանում մինչև 1790-ական թթ.: Երևանի խաների կողմից հարկերից ժամանակառժամանակ հրաժարվելու պատճառով՝ Հերակլ II-ի ձեռնարկած պատժիչ արշավանքների հետևանքով Երևանի խանության գավառները հերթական անգամ ավերվեցին, իսկ մեծաթիվ բնակչությունը բռնագաղթվեց Վրաստան[12]:

Մինչև XVIII դարի վերջը Իրանի քաղաքական մասնատման ու կենտրոնական իշխանության վերացման պայմաններում Երևանի խանության տարածքում սկիզբ առած ասպատակություններն ու ռազմական գործողությունները, ինչպես նաև շարունակվող տնտեսական քայքայումը հայ բնակչության արտագաղթի պատճառ եղան՝ հրատապ դարձնելով օտար տիրապետությունից ազատագրման անհրաժեշտության գաղափարը:

XVIII դարավերջին և XIX դարասկզբին տարածաշրջանի քաղաքական կյանք մտած Ռուսաստանի և Իրանի միջև պատերազմների[13] հետևանքով՝ 1828 թ. կնքված Թուրքմենչայի պայմանագրով Երևանի և Նախիջևանի խանություններն անցան Ռուսաստանին, իսկ Երևանը դարձավ Հայկական մարզի կենտրոնը։ Այդ շրջանում քաղաքն ուներ մոտ 15 հազար բնակչություն, այստեղ էին կենտրոնացած խանության վարչական մարմիններն ու զորքերի մեծ մասը։ Երևանը կառավարում էր ոստիկանապետը, որն զբաղվում էր քաղաքի կարգուկանոնով և տուրքերի հավաքմամբ։

Շինարարական վերելքը ուշմիջնադարյան Երևանում` ըստ գրավոր աղբյուրների

Հ այաստանում պարսկական տիրապետության ժամանակաշրջանի պատմության լուսաբանման լավագույն սկզբնաղ­բյուրն Առաքել Դավրիժեցու պատմագիրքն է, որի ԻԴ. (24) գլխում տեղեկություններ են հաղորդվում մեր երկրորդ Լուսավորիչ Մովսես Տաթևացի վարդապետի (հետագայում կաթողիկոս՝ 1629-1633 թթ.) քարոզչության, Երևանի Կաթողիկե Ս. Աստվածածին եկեղեցում սպասավորելու և տեղապահ-կառավարիչ Ամիրգունա խանի (1604-1625 թթ.) առաջարկով Երևանի Ս. Անանիա առա­քյալի անապատում (ներկայիս՝ Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի) հաստատվելու, այն բարեկարգելու, վանա­կան և ուսումնական կենտ­րոն դարձնելու վերաբերյալ: Երևանի հյուսիսային այգիներում գտնվող ավերակ ու անմար­դա­բնակ անապատն Ամիրգունա խանի ցուցմամբ և Մովսես Տաթևացու ջանքերով դառնում է քաղաքի հոգևոր և գրչական կյանքի երևելի կենտրոն­ներից մեկը: Հաստատվելով Երևանի Ս. Անանիա առաքյալի անապատում՝ Մովսես Տաթևացին այստեղ նաև գրչության դպրոց է հիմնում, որտեղ ձեռագրեր են ընդօրինակվում: Ուշագրավ է նրա աշակերտներից Եսայի սրկ. Կարճավանեցու՝ 1625 թ. անապատում ընդօրի­նակած ձեռագրի հիշատակարանում Ամիրգունա խանին ուղղված բնութագրա­կանը. «Եւ ապա բազում աշակերտաւք գնացեալ Այրարատեանն գաւառ (Մովսես Տաթևացին – Ա. Հ.), որ եւ անդ տիրեալ էր իշխան ոմն ազգաւ պարսիկ՝ Ամիրգունայ անուն կոչեցեալ քաջ եւ արի, հմուտ ի պատերազմ, մինչ զի յահէ նորայ սարսէին ազգն իսմաելական, որ չկայր նման նմայ: Թէպէտ կրօնիւք այլազգի էր, սակայն բարեպաշտ եւ յերկիւղած էր եւ քրիստոնէասէր, մինչ զի հանդիպել սրբոյս անդ, յոյժ փափաքանաւք ընկալեալ եւ բազում սիրելիութիւնս ցուցեալ եւ տուեալ տեղի մի, որ կոչի Անանիայ առաքեալ, գեղեցիկ եւ վայելուչ ի մէջ այգաստանեաց»[14]:

Ամիրգունա խանին իբրև «…այր քաջ և սրտապինդ և արի ի պատերազմունս, անահ և աներկիւղ, շէնարար և սիրող քրիստոնէից…»[15] բառերով է բնութագրում նաև Զաքարիա սրկ. Քանաքեռցին, որը հատկանշում է խանի վերաբերմունքը քրիստոնյաների նկատ­մամբ. «…սիրեաց ազգս հայոց և միշտ գնայր ի տունս քրիստոնէից, ուտէր և ընպէր ընդ նոսա»[16]: Նրա օրոք քաղաքում մեծապես զարգացել է նաև այգեգործությունը, ի մասնա­վորի՝ խաղողագործությունը, որը նույն տեմպերով շարունակվել է նաև XVII դարավեր­ջին՝ Զալ խանի օրոք[17]: Երևանում շինարա­րական զգալի աշխատանքներ են կատարվել ոչ միայն Ամիրգունա և Զալ խաների, այլև Խոսրով, Հուսեին-Ալի և մի քանի այլ խաների օրոք[18]:

Պարսից տիրապետության շրջանում Երևանում իրականացված շինարարական աշ­խա­տանք­ների մասին են վկայում նաև վիմագրերը: Ի դեպ, դրանցից մեկը՝ պահպանված Երևանի Կաթողիկե Ս. Աստվածածին եկեղեցու հյուսիսային պատին (Նկ. 1), վկայում է դեռևս պարսից շահ Աբաս Ա-ի (1587-1629 թթ.) թագավորության, Ամիրգունա խանի իշխանության, Մելքիսեթի կաթողիկոսու­թյան և տեր Համազասպի եպիսկոպոսության (Երևանի և Հավուց թառի առաջնորդի) օրոք՝ 1609 թ., Թեզա­գուլենց տոհմից ոմն Գրիգորի և իր կողակից պարոն (տիկին իմաստով) Խաթունի միջոցներով ի հիմանց ժամատուն կառուցելու մասին, որի դիմաց սուրբ տա­ճարի սպա­սա­վոր­ներից երկու ժամ-պատարագ են ստացել[19]:

Հայ իրականության մեջ մշակութային վերազարթոնքի համար համեմատաբար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում հատկապես Հայաստանի 1639 թ. բաժանումից հետո: Կարելի է արձանագրել, որ Հայաստանի արևելյան՝ պարսկական տիրապետությանն անցած հատվածում XVII դարի երկրորդ կեսից բուռն զարգացում է ապրում մշակութային կյանքն ու եկեղեցա­շինությունը: Պարսից Աբաս Բ (1642-1666 թթ.) և Սուլեյման Ա (1666-1694 թթ.) շահերի հրովարտակները ժամանակի պատմության լուսաբանման համար աղբյուրագիտական մեծ արժեք ունեն: Արարատյան դաշտի, Նախիջևանի և հարակից այլ բնակավայրերի եկեղեցաշինությունը կյանքի է կոչվել հիմնականում շահական հրովարտակների արտո­նությամբ: Մաշտոցյան Մատենադարանում պահվող 1661 թվակիր հրովարտակներից մեկում Աբաս Բ շահը հայաբնակ շրջանների իշխանություններին կարգադրում է չխո­չընդոտել հայ բնակչու­թյանը՝ եկեղեցիների ավելի բարձր կառուցման ու նորոգման հարցում[20]:

Ինչպես հրովարտակների, այնպես էլ ժամանակամերձ ձեռագիր հիշատակարան­ների ու վիմական արձանագրությունների հիմամբ որոշակի է դառնում պարսից գահակալների օրոք Երևանի մինչերկրաշարժյան և հետերկրաշարժյան հուշարձանների նորոգման և ի հիմանց կառուցման ժամանակագրությունը: Երևանի Կաթողիկե Ս. Աստվածածնի եռանավ սրահ, Երկուերեսնի - Ս. Պողոս-Պետրոս, Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի, Գեթսեմանի մատուռ (Ս. Հարություն), Կոն­դի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ, Ձորագյուղի անապատի հուշարձանախումբ, Նորագավի­թի Ս. Գևորգ, Քանաքեռի Ս. Հակոբ, Ս. Աստվածածին, Նորքի Ս. Ստեփանոս, Ս. Սիմեոն Ծերունի, Ս. Աստվածածին – ահա եկեղեցիների այն հիմնական խումբը, որոնք նորոգ­վեցին կամ վերակառուցվեցին Արարատյան երկրում պարսկական տիրապետության հաստատումից հետո: Սրա առհավատչյան նաև Նորքի՝ Գետառի վրա կառուցված միաթռիչք կամրջի արևմտյան պատին՝ կամարակապ քիվի ողջ երկայնքով պահպանված երկտող արձանագրությունն է (Նկ. 2), որտեղ վկայված են ոչ միայն կառուցման ժամանակը, նախաձեռնող Հովհաննես վարդապետի ու նրա հարազատների անունները, այլև երկրի աշխարհական ու հոգևոր իշխանավորների անունները. «Շինեցաւ սա (կամուրջը – Ա. Հ.) ի թ(ա)գ(աւո)ր(ու)թե(ա)ն պարսից երկրի շահ Ապազին եւ իշխ(ա)ն(ու)թե(ան) երկրիս Ապազ Ղուլի խանին եւ հ(ա)յր(ա)պ(ե)տ(ու)թե(ա)ն հայոց տ(եառ)ն Յակոբայ սրբազան կ(ա)թ(ո)ղ(ի)կ(ո)սի… ի թվ(ին) ՌՃԺԳ. (1664)»[21]:

Հովհաննես վարդապետի անունը փակագրված է նաև կամրջի արևելյան պատին, որը ներկայումս գտնվում է Հայաստանի պատմության թանգարանում. «Յովհաննէս վարդա­պետ»[22] (Գծ. 1):

Գծ. 1 Հովհաննես վարդապետի անվան փակագիրը (գծ. Ա. Հարությունյանի, 2022 թ.)

Նշենք նաև, որ կամրջի կառուցման թվականը վկայված է նաև արևմտյան պատի աջակողմյան հատվածում, ուր հիշատակված է նաև արձանագրության գրչի՝ Կիրակոսի անունը. «Թվ(ին) ՌՃԺԳ. (1664), զԿիրակոս գր(ո)ղ գրի կամուրջիս, (յի)շել աղաչեմ»[23]:

Վիմագրական ու մատենագրական բերված օրինակներն ինքնին պարզում են պար­սից տիրապետության օրոք Երևանում և շրջակայքում իրականացված շինարարական աշխատանքների ընդհանուր նկարագիրը, որոնք վկայում են հարևան երկրի մշակութա­հեն և ինչ-որ տեղ նաև հայապահպան քաղաքա­կանության մասին: 

Երևանի պարսկական  հուշարձանները

Հ այաստանում պարսկական տիրապետության շրջանում (XVII-XIXդդ.), ի մասնավորի՝ Երևանի խանության տարիներին (1747-1828 թթ.), Երևանում կառուցվել և վերակառուցվել են բազմաթիվ շինություններ, որոնք կազմում են մեր մայրաքաղաքի պատմության անքակտելի մասը: Երևանի պարսկական պաշտամունքային և աշխարհիկ շինությունները կոչված էին բավարարելու վերնախավի պահանջմունքները և արտացոլում էին նրանց կենցաղավարության առանձնահատկությունները: Դրանցից քչերն են այսօր պահպանվել, մեծ մասամբ մեզ են հասել տեղագրական աշխատությունների միջոցով:

Երևանի բերդը հայտնի էր իր անառիկությամբ (Նկ. 3): Թուրք-պարսկական ռազմական գործողությունների ընթացքում այն ձեռքից ձեռք էր անցնում՝ ավերվում և փոխնիփոխ հիմնակառուցվում՝ դառնալով մերթ մեկի, մերթ մյուսի ռազմական հենակետ։ 1639 թ. ստեղծված խաղաղության պայմաններում, երբ Երևանը համանուն խանության վարչական կենտրոնն էր, բերդը դառնում է սարդարի նստավայրը։ 1679 թ. ավերիչ երկրաշարժից հետո կրկին վերակառուցվում է Զալ խանի կողմից: Բերդի պատմության հիշարժան դրվագներից է 1724 թ. երեքամսյա պաշարումը օսմանյան թուրքերի կողմից: Երկար պաշարումից հյուծված պարսիկ կառավարիչները ստիպված այն հանձնել են Հայոց Աստվածատուր Ա Համադանցի կաթողիկոսի միջնորդությամբ[24]: 1735-1827 թթ. բերդը վերստին խանի նստավայրն էր, որտեղ վերջին՝ Հուսեին Ղուլի խանի օրոք կառուցվեցին շքեղ պալատը, մզկիթը բաղնիքները, վառոդարանը և այլ նշանակության շենքեր։ Ուշագրավ են Ժ. Շարդենի նկարագրությունները բերդի վերաբերյալ. «…. նմանվում է մի փոքրիկ քաղաքի, որտեղ ապրում են ծագումով պարսիկ կառավարիչն ու 2000-անոց կայազորը: Հայերը բերդում միայն խանութներ ունեն, որտեղ ցերեկները զբաղվում են առևտրով, իսկ երեկոյան վերադառնում տուն»[25]:

Երևանի բերդն ունեցել է քառանկյուն հատակագիծ և զբաղեցրել 7 հա տարածք (Նկ. 3): Արևմտյան կողմից պաշտպանված է եղել Հրազդանի ձորով։ Այդ մասը եղել է հողածածկ և ծառայել բերդապաշտպան հրանոթների համար։ Մյուս երեք կողմերից շրջապատված է եղել ատամնավոր պարիսպներով` հում աղյուսով շարված 50-60 կիսակլոր բուրգերով։ Առաջին պարսպաշարը կառուցվել է 1583 թ.՝ Ֆահրադ փաշայի կողմից, իսկ երկրորդը՝ 1603 թ. շահ Աբասի կողմից։ Հաստ և բարձր պարիսպներն ունեցել են որմնախորշեր, որոնք հարմարեցրած են եղել հրետանու ու հրացանակիրների պաշտպանությանը։ Պարիսպները շրջապատված են եղել լայն ու խոր խրամներով, որոնք վտանգի ու հարձակումների ժամանակ լցվել են ջրով։ Բերդն ունեցել է երկու մեծ ու ամրակուռ դարպասներ` երկաթե ամուր դռներով ու փականներով։ Երկու դարպասներն ունեցել են հատուկ պահակախմբեր, որոնցից առաջինը՝ «Բաբը-Շիրվան»-ը, գտնվել է հյուսիսային կողմում, իսկ երկրորդը՝ «Թավրեզ-Ղափուս»-ը, հարավային կողմում։ Բացի երկու հիմնական դարպասներից բերդն ունեցել է գաղտնուղի, որը դուրս է եկել դեպի Հրազդան գետը[26]։

Երևանի բերդը սոսկ պաշտպանական կառույց չէր։ Պատերից ներս տարածվում էր մի ամբողջ թաղամաս, որը ներառում էր խանի ապարանքը, երկու մզկիթ, բաղնիք, պահեստներ, զինանոցներ, կրպակներ, խանութներ, բնակելի տներ, այլ շինություններ, որոնց թվում՝ հայկական Ս. Գևորգ եկեղեցու ավերակները: Արդեն XVIII դ. վերջին և XIX դ. սկզբներին բերդում մշտաբնակ քաղաքացիներ չեն եղել, ամբողջությամբ ծառայել է հարեմին ու կայազորին[27]։

Բերդի տպավորիչ շինություններից է եղել պարսկական ճարտարապետական ոճով կառուցված սարդարի պալատը։ Այն եղել է քառանկյուն և ընդարձակ շինություն՝ բաղկացած երկու մասից՝ բուն պալատից և հարեմի բաժնից։ Վերջինս ունեցել է երկհարկ և եռահարկ սենյակներ ու միջանցքներ։ Հետագայում, երբ ռուսները գրավել են Երևանը, այդ ընդարձակ պալատը վերանորոգվել և վերածվել է հիվանդանոցի։

Հիշատակության է արժանի պալատի հայելապատ հանդիսասրահը (Շուշաբանդ-այվանը), որտեղ Երևանի սարդարը սովորաբար անցկացրել է իր ազատ ժամանակը (Նկ. 4)։ Սրահը հայելապատ է կոչվել, որովհետև դրա քիվերը ծածկված են եղել գույնզգույն հայելիներով, որոնք անդրադարձրել են լույսը տարբեր հարթությունների վրա՝ ստեղծելով գունախաղ։ Առաստաղը զարդարված է եղել գույնզգույն ծաղիկների որմնանկարներով, իսկ դահլիճի պատերին փակցված են եղել ութ պատկեր, այդ թվում՝ Հուսեին Ղուլի խանը, Ֆաթհ-Ալի շահը և այլք։

Սարդարի պալատի մասն է կազմել բաղնիքը, որն ամբողջովին կառուցված է եղել մարմարից՝ զարդարված պարսկական զարդամոտիվներով։ Բաղնիքին կից եղել է ջրավազան, որը ծառայել է ամառը լոգանք ընդունելու համար։ Թե՛ բաղնիքը, թե՛ ջրավազանը քանդվել են 1830 թ.։ Խանի պալատից 450 մ հեռու  գտնվել է քարավանատունը։ Շենքը եղել է քառակուսի՝ բաղկացած երեք խոշոր և վաթսուն փոքր սենյակներից։ Ունեցել է ընդարձակ գոմեր և մեծ խանութներ։ Շենքի դիմաց գտնվել է հրապարակը՝ շրջապատված մթերային խանութներով, իսկ կողքին՝ մի մզկիթ և երկու սրճարան։ Բերդն ունեցել է նաև փոքրիկ շուկա, որի շուրջ տարածվել են փոքր կրպակները։

Երևանի մզկիթներից շատերն ավերվեցին 1679 թ. հզոր երկրաշարժի հետևանքով: Հստակ չէ, թե մինչ երկրաշարժը քանի մզկիթ է եղել Երևանում: Արդեն XIX դ. ուսումնասիրողները թվարկում են ութ մզկիթ, որոնցից երկուսը բերդի տարածքում, վեցը`քաղաքում[28]: 1931 թ. դրությամբ Եր. Շահազիզը նշում է վեց մզկիթ` չներառելով Կոնդինը[29]: Բազմաթիվ այլ աղբյուրների քննությամբ պարզվում է, որ XIX դ. երկրորդ կեսին և XX դ. սկզբներին Երևանում գործում էր յոթ մզկիթ, առկա էին ևս երկու չգործող մզկիթներ[30]:  

Աբաս Միրզայի կամ Սարդարի մզկիթը գտնվում էր Երևանի բերդի տարածքում, որից այժմ ոչինչ չի պահպանվել: Մզկիթը կառուցվել է Երևանի վերջին սարդար Հուսեին Ղուլի խանի կողմից` որպես պալատական գլխավոր մզկիթ և անվանակոչվել պարսից թագաժառանգի՝ շահ Ֆաթհ-Ալի Ղաջարի որդու՝ Աբաս Միրզայի պատվին: XIX դ. առաջին կեսին՝ ռուսական տիրապետության հաստատումից հետո, մզկիթը վեր է ածվել զինանոցի, ապա լքվել և աստիճանաբար ավերվել: Կառուցված էր թրծած աղյուսով, գմբեթը և ճակատը երեսպատված էին կապույտ և կանաչ մոզայիկ սալիկներով:

Զալ խանի մզկիթը գտնվում էր Շահար թաղամասում՝ այժմյան Նկարիչների միության շենքի տեղում: Զալ խանի մզկիթը կառուցվել է 1687 թ. Դիվ սուլթան մզկիթի տեղում, որն ավերվել էր երկրաշարժից[31]: Ըստ ականատեսների՝ ուներ պարսպապատ բակ` շատրվանով և գեղեցիկ այգիով[32]: Զալ խանի մզկիթը չուներ մինարե, գմբեթը երեսպատված էր շքաղյուսներով ձևավորված գեղեցիկ զարդապատկերներով: Մզկիթի շենքը վերջնական քանդվել է 1958 թ.[33]:   

Հաջի Նովրուզ Ալի բեկի մզկիթը գտնվում էր այժմյան Վերնիսաժի մոտ (Նկ. 5): Թեև պահպանվել էր մինչև XX դ, 60-ական թթ., սակայն կառույցի մասին տեղեկությունները խիստ սուղ են: Այն դասվում էր Շահարի մզկիթների թվին: Կառուցվել է երկրաշարժից հետո և իր հատակագծով նման էր Զալ խանի մզկիթին[34]:

Դեմիրբուլաղի Հաջի Իմամ Վերդի մզկիթը, որը հայտնի էր նաև Քյոռփուղուլաղ մզկիթ անունով, ժամանակին տեղակայված էր «Ռոսիա» կինոթատրոնի հանդիպակաց մայթում: Թեև հիշատակվում է XIX դ. առաջին կեսից, սակայն լուսանկարներում պահպանված իր արտաքին տեսքը ստացել է 1909 թ. վերակառուցումից հետո[35]: Մզկիթը կառուցված է եղել տուֆով, առանց մինարեի էր, ունեցել է երեք՝ ոչ համաչափ գմբեթներ: Գործել է առնվազն մինչև 1954 թ., ինչի մասին վկայում է Դեմիրբուլաղի մզկիթի խորհրդի նախագահ Ֆարաջևի ցավակցական նամակը Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնին` Գևորգ Զ Չորեքչյանի մահվան կապակցությամբ[36]։ Քանդվել է 1958 թ. քաղաքում շինարարական աշխատանքների ու  Տիգրան Մեծի պողոտայի լայնացման աշխատանքների ընթացքում։

Մուհամմեդ Սարդիպ խանի մզկիթը ևս չի պահպանվել, գտնվել է այժմյան Հանրապետության փողոցի վրա՝ Խ. Դաշտենցի անվան թիվ 114 դպրոցի հարևանությամբ: Դատելով անունից՝ ենթադրելի է, որ կառուցվել է Երևանի վերջին սարդար Հուսեին խանի բարձրաստիճան հրամանատար Մուհամմադ Սարտիպ խանի պատվին՝ XVIII դ. վերջին և XIX դ. սկզբին: Ունեցել է մեկ փոքր մինարե: Մոտակայքում գտնվող Մեդրեսեի (հին երևանաբնակների շրջանում կառույցը կոչվում էր ‹‹խանի տուն››) հետ միասին կազմել է մեկ համալիր։ Ավերվել է 1958 թ.` շինարարական աշխատանքների ընթացքում:

Հաջի Ջաֆար բեկի մզկիթը տեղակայված էր Վարդանանց և Երվանդ Քոչար փողոցների հատման վայրում` այժմյան Վարդանանց 22 հասցեում: Գտնվել է Դեմիրբուլաղ թաղամասում, կառուցման ժամանակն անհայտ է: Հայտնի է նաև Հաջի Սաֆար-Բեկի մզկիթ ու Չաթիրլի (հովհանոցավոր) մզկիթ անուններով՝ մինարեի փոխարեն բարձր հարթակի վրա կախված անձրևանոցի պատճառով։ Կառուցված է եղել տուֆի  և աղյուսի համադրությամբ:  

Կոնդի (Թափաբաշի) մզկիթը հիմնվել է 1687 թ., Երևանում մասնակի պահպանվածներից է, այժմ օգտագործվում է որպես բնակելի տուն (Նկ. 6ա, բ): Հայտնի է նաև Աբաս Ղուլի խանի մզկիթ անունով։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նույն շրջանում ակտիվորեն վերականգնվում էին մեծ երկրաշարժից քանդված բոլոր եկեղեցիները՝ հավանաբար մինչ 1679 թ. Կոնդի մզկիթի տեղում եղել է ավելի հին հայկական եկեղեցի։ Կոնդի մզկիթն ունեցել է երկու գմբեթ՝ մեծ ու փոքր։ Մեծը քանդվել է 1960-ականներին։ Ունեցել է շքաղյուսներով երեսպատում` ռոմբաձև զարդապատկերներով: Մզկիթն ամբողջությամբ աղյուսաշեն էր[37]: 1915 թ. այստեղ բնակություն են հաստատել ցեղասպանությունից փրկված 17 ընտանիք, որոնց ժառանգները մինչ այսօր էլ ապրում են մզկիթի շենքում։

Հուսեին-Ալի Խանի կամ Կապույտ մզկիթը (նաև Գյոյ ջամի, Գյոք ջամի, Գյոյմեչետ, Մասջետ քաբուդ) ՀՀ-ում գործող միակ մզկիթն է՝ տեղակայված Մաշտոցի պողոտայի սկզբնամասում (Նկ. 7ա, բ): Ըստ պահպանված արձանագրության՝  հիջրի 1176 թ. (1765/6 թ.) կառուցել է Հուսեին-Ալի խանը: Խաչատուր Աբովյանի ուղեկցությամբ մզկիթ է այցելել գերմանացի ճանապարհորդ բարոն Ավգուստ ֆոն Հաքստհաուզենը: Նկարագրելով մզկիթի ներքին հարդարանքը` նա այն համարել է Երևանում իր տեսած ամենավեհաշուք շինությունը[38]: Համալիրը ուղղանկյուն ընդարձակ շինություն է` մեծ ուղղանկյուն բակով: Կենտրոնում ջրավազան-շատրվանն է, որը ժամանակին ծառայել է՝ աղոթքից առաջ ծիսական լվացման համար: Մզկիթը 3 կամարակապ փոխկապակցված աղոթասրահներով գտնվում է ուղղանկյուն պարսպապատ համալիրի հարավային կողմում։ Պարսպի երկայնքով առկա առանձին սենյակները ծառայել են կրոնական, ուսումնական և կենցաղային նպատակների։ Մզկիթն ունի մեկ մինարե, մեկ գլխավոր և երկու կողային փոքր գմբեթներ։ Համալիրը գրեթե ամբողջությամբ աղյուսաշեն է՝ բացառությամբ տուֆային հիմնախարսխի: Մինարեի գմբեթն ու մզկիթի կենտրոնական գմբեթն ունեն ջնարակապատ սալիկներով խճանկարային երեսպատում՝ հիմնականում կապույտ երանգավորմամբ (այստեղից էլ տարածված անունը): Մզկիթի կենտրոնական գմբեթին կրկնվող ոճավորված բուսական զարդերի մեջ արաբատառ գեղագիր հայելային գրով կարդացվում է «ՅԱ ԱԼԻ» (يا علي – ով Ալի) արտահայտությունը[39]։ Համալիրն ունեցել է ներքին բակ տանող երեք դարպաս, որոնցից հարավայինը և արևմտյանը համարվում էին հիմնական, իսկ արևելյանը տանում էր դեպի արտաքին բակ: Արևմտյան դարպասը փակվել է շինություններով՝ ներկայիս Մաշտոցի պողոտայի ընդլայնման և կառուցապատման ընթացքում, անկյունագծով հատվել է նաև համալիրի հյուսիսարևմտյան հատվածը, և բացվել է նոր շքամուտք։ Խորհրդային տարիներին մզկիթում տեղակայվել են Երևանի պատմության և Հայաստանի բնության թանգարանները: 1995 թ. մզկիթը հանձնվել է Հայաստանում Իրանի Իսլամական հանրապետության դեսպանության հոգածությանը:

Երևանի ջրամատակարարման համակարգը

Կ իսանապատային գոտում գտնվող Երևանում, որը գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է իր բազմաթիվ այգիներով, դեռևս ուրարտական շրջանում, ապա զարգացած միջնադարում մեծ ուշադրություն են դարձրել ոռոգման համակարգին, կառուցվել և վերակառուցվել են բազմաթիվ ջրանցքներ, ջրամբարներ, ջրհորներ և առուներ։ Առավել հայտնի են Աբուհայաթի, Դալմայի, Մամռի, Նորագյուղի և Ումեշինի (Էջմիածնի)  ջրանցքները, որոնք ինժեներական բարդ լուծումներով կառույցներ էին՝ առանձին հատվածներում անցնում էին կամուրջ-ջրանցույցներով, քարակերտ կամ ժայռափոր թունելներով[40]:

Հնագույն ժամանակներում կառուցված Երևանի ջրանցքներն, առուներն ու ջրամբարները պատերազմների և բնական աղետների պատճառով բազմիցս խափանվել են, ապա նորոգվել։ Ուշ միջնադարում քաղաքի ոռոգման ցանցին մեծ ուշադրություն են դարձրել պարսիկ սարդարները։ Այսպես՝ 1605 թ. Երևանի կառավարիչ Ամիրգունա խանի օրոք վերականգնվել են հին առուները և անցկացվել մի քանի նոր՝ երկրորդական առուներ, որոնք սկիզբ էին առնում մայր առուներից, նաև Հրազդան և Գետառ գետերից։ 1679 թ․ երկրաշարժից խափանված ջրամատակարարման համակարգի վերականգնման համար մեծ եռանդ է ցուցաբերել Երևանի սարդար Զալ խանը։ Հուսեին Ղուլի խանի կառավարման շրջանում թե´ մաքրվել և վերանորոգվել են վրաց Հերակլ թագավորի արշավանքների (1765, 1769 և 1779 թթ․) հետևանքով ավերված ջրանցքները, թե´ անցկացվել են նոր առուներ։ Երևանի ոռոգման խիստ հագեցած համակարգը շարքից դուրս է եկել 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի հետևանքով, քանի որ քաղաքը ռազմական գործողությունների թատերաբեմում էր[41]:

Իրանական տիրապետության շրջանում Երևանն այգեգործական մեծ բնակավայր էր։ Քաղաքում կային հարյուրավոր հեկտարների հասնող մրգատու և խաղողի այգիներ։ Այգեգործությունն ու խաղողագործությունը զարգացան հատկապես XVII դ․ սկզբներին՝ Ամիրգունա խանի իշխանության տարիներին և նույն դարի վերջերին՝ Զալ խանի օրոք։ Քաղաքի բոլոր մեծ ջրանցքները համարվում էին խանի սեփականությունը։ Խանական ջրանցքներից կարող էին օգտվել միայն խանի թույլտվությամբ՝ հատուկ հարկ վճարելու պայմանով։ Մի վավերագրի համաձայն՝ Հուսեին Ղուլի խանի օրոք ջրի պակասության պատճառով Դավիթ կաթողիկոսը դիմել է նրան՝ խնդրելով թույլ տալ խանական ջրանցքների, հավանաբար, «Դալմայի» ջրերով ոռոգել Էջմիածնի ցանքսերը։ Խանը կաթողիկոսի պահանջը բավարարել է[42]։

Հայտնի էին հետևյալ ջրանցքները.

Ումեշինի ջրանցքը (երկ․՝ մոտ 24 կմ) սկիզբ էր առնում Հրազդան գետի աջ ափից, «Կարմիր բլուր» ամրոցից 1․5 կմ արևելք՝ ներկայիս Իսակովի և Բագրատունյաց պողոտաների խաչմերուկից մոտ 900 մ հարավ։ Ոռոգել է մինչև Զվարթնոց հասնող հողատարածքները։

Նորագյուղի ջրանցքը (երկ․՝ մոտ 11 կմ) սկիզբ էր առնում Հրազդանի աջ ափից, Նորագյուղ թաղամասից 1.5 կմ հյուսիս-արևելք՝ Հրազդան մարզադաշտից արևելք։ Ոռոգել է Նորագյուղի այգիները։

Դալմայի ջրանցքը (երկ․՝ մոտ 7 կմ) սկիզբ էր առնում Հրազդանի աջ ափից՝ Դավթաշենի կամրջից մոտ 400 մ հյուսիս-արևելք։ Ոռոգել է Հրազդանի աջափնյա Դալմայի այգիները։ Ըստ ավանդապատման՝ խափանված հնագույն ջրանցքը պեղելով հայտնաբերվում և վերակառուցվում է Հուսեին Ղուլի խանի հրամանով, իսկ անունը ստուգաբանվում է՝ որպես «պեղված»:

Մամռի ջրանցքը (երկ․՝ մոտ 16 կմ) սկիզբ էր առնում Հրազդանի ձախ ափից՝ Դավթաշենի կամրջից մոտ 400 մ հյուսիս-արևելք։ Ոռոգել է Հրազդանի ձախափնյա այգիները և լցվել Վարդավառի լիճ։ 1820-1824 թթ. Հուսեին խանը վերանորոգում է այն և իր կնոջ անունով կոչում՝ Մամռի[43]:

 Աբուհայաթ ջրանցքը (երկ․՝ մոտ 21 կմ) սկիզբ էր առնում Կոտայքի մարզի Գետամեջ գյուղի մոտակայքից՝ Հրազդանի ձախ ափից։ Հոսել է դեպի Կորեայի ձոր թաղամաս, Քանաքեռի բարձրունքի արևմտյան կողմը, ապա «Լամպերի» և «Երազ» գործարանների տարածքով թեքվել դեպի Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի տարածք, հատել Գոգոլ փողոցը, դուրս եկել Գետառի աջ ափ, իջել Գետառի կիրճն, անցել գետը (հավանաբար՝ գետանցում-կամրջակով) և կենդանաբանական այգու ձորակը շրջանցելով՝ հոսել Նորք-Մարաշի Գ. Հովսեփյան փողոցի երկայնքով, իջել Սարի թաղով ու լցվել Վարդավառի լիճը։ Ջրանցքի հնագույն անունը չի պահպանվել։ «Աբուհայաթ» պարսկերենից թարգմանաբար նշանակում է «կյանքի ջուր», «կենսաջուր»։ Մեկ այլ ստուգաբանությամբ՝ ջրանցքի անունը նշանակում է «ջուրը ներծծված», հավանաբար այն պատճառով, որ երկար տարածություն անցնելով, մինչև բուն քաղաք հասնելը ջրերը հիմնականում ներծծված էին լինում[44]: Աբուհայաթ անունը հավանաբար կապվում է միջնադարում երկարատև խափանումներից հետո վերականգնման կամ նորոգման գործը նախաձեռնողի անվան հետ[45]: Ըստ լեգենդի՝ Աբու-Հայաթը գեղեցիկ աղջիկ էր, ով նենգորեն խաբվելով՝ ինքնասպան է լինում ներկայիս Երևանի երկաթուղային կայարանից հարավ՝ Մուխաննաթ թափա (Նենգ բլուր) կոչվող վայրում։ Լսելով այդ մասին՝ նրա փեսացու Թոխմախ խանն իրեն նետել է Թոխմախան գյոլը և խեղդվել[46]:

Երևանի ջրամատակարարման համակարգում կարևոր միավոր էր Վարդավառի լիճ (Թոխմախ/ան գյոլը, մոտ 70․000 մ² մակերեսով): Ստեղծվել է բնական գոգավորության դիմաց հողե պատվար կառուցելով (պատվարի երկ.՝ 650 մ, բարձր.՝ 5 մ)[47]։ Ըստ պարսկական ավանդախառն վկայությունների՝ Թոխմախան լիճը կառուցվել, բայց ավելի հավանական է վերակառուցվել է Թոխմախ խանի (1570-1580 թթ.) օրոք և կոչվել նրա անունով[48]։

Պարսկական մշակույթի ազդեցությունը Երևանի քաղաքային կերպարի վրա

Ու շմիջնադարյան Երևանի քաղաքային կերպարի մասին բազմաթիվ հիշատակությունների թվում առավել արժեքավորը ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժ. Շարդենի և նրա ուղեկից Ժ. Գրելոյի՝ Երևանի համայնապատկերը ներկայացնող փորագրանկարն է, որն արվել է 1673 թ.՝ նախքան Երևանի 1679 թ. հզոր երկրաշարժը[49]: Թեև այդ հուշարձանները կործանվել են այդ երկրաշարժի հետևանքով, սակայն 2000-ական թթ. սկզբներին Երևանի տարբեր թաղամասերում շինարարական աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերվել են իրանական խեցեգործական կենտրոններում արտադրված շքաղյուսների, ինչպես նաև ջնարակապատ թասերի բեկորներ[50], որոնք հայ-իրանական առևտրական և մշակութային փոխհարաբերությունների խոսուն վկայությունն են: Սեֆյան Իրանում ճարտարապետության և կիրառական արվեստի զարգացումը վայելում էր պետական հովանավորություն, և շահն ինքն էր խթանում արվեստի ապրանքային դերը առևտրում: Պարսկական կիրառական արվեստի նմուշների՝ երեսպատման սալիկների և տեքստիլի՝ հատկապես նկարազարդ գորգերի մեծաքանակ արտադրությունը նպաստեց պարսկական ճարտարապետությանը բնորոշ արտաքին և ներքին հարդարանքի տարածմանը Երևանի ճարտարապետական կերպարի վրա: Այդ շրջանում ներքին հարուստ կահավորանքի մասին են պատմում ճանապարհորդների նկարագրություններն ու պահպանված լուսանկարները[51] :

Երկրաշարժից հետո կառուցված բնակելի շենքերի արտաքին հարդարանքը ևս կրել է իրանական ճարտարապետության որոշակի ազդեցությունը, մասնավորապես՝ թրծած աղյուսների մոզայիկ դասավորված զարդաձևերով երեսպատված շենքերի ճակատները [52]: 

Իրանական միջնադարյան շինարվեստի վաղ նմուշները՝ շենքերի ճակատների երեսպատման համար կիրառվող շքաղյուսները, Երևանում հայտնաբերվել են 2001 թ. Աբովյան 3 հասցեում բացված ստորգետնյա դամբարանի պեղումներով[53]: Դրանք աստղաձև հախճասալեր են, որոնք արտադրվել են Իրանի խոշոր խեցեգործական կենտրոններից մեկում՝ Քաշան քաղաքում, և թվագրվում են XIII դարի վերջին քառորդ - XIV դարի սկիզբ (նկ. 8): Նկարազարդվել են ենթաջնարակային և վերջնարակային տեխնիկաների համադրմամբ: Հախճասալերի մակերեսին կոբալտի գծագրությամբ ստեղծվել է շքաղյուսի շրջանակն ու մակերեսի հիմնական ուրվանկարը, որը լրացվել է շողյունով արված խիստ ոճավորված բուսազարդերով և դրանց միջև պատկերված թռչուններով: Եզրային գոտիները զարդարված են արաբատառ մակագրություններով, որոնք այդ շրջանի բանաստեղծների պոեմներից հատվածներ, օրհնանքներ կամ բարեմաղթանքներ են[54]: Ետնախորքը գրեթե ամբողջությամբ շողյունով լցնելը, կոբալտով նկարված ժապա­վենազարդերն ու նասխ գիրը հատկանշում են այդ հախճասալերի նկարազարդման քաշանյան ոճը[55]:

Այդ շքաղյուսներն, ըստ երևույթին, ագուցված են եղել դամբարանի վերգետնյա հարկի վերնամասում, ինչպես նույն ժամանակով թվագրվող մուսուլմանական դամբարաններում, նաև Եղվարդի Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթի վեղարի և սելջուկյան շղթայի միջև գոտու վրա[56]: Թեև շենքերի ճակատների հարդարումը գունա­վոր շքաղյուսներով հայկական ճարտարապետության մեջ լայնորեն տարածված չէր, այնուամենայնիվ դրանց գյուտերը հայտնի են Հայաստանի մի շարք հնավայրերի  պեղումներով[57], նաև եկեղեցիների՝ Վայոց ձորի Սպիտակավորի, Եղվարդի Ս. Աստվածածնի, Կիրանց վանքի թմբուկների արտաքին հարդարանքում[58]: Քաղաքական ու մշակութային փոխազդեցություններով պայմանա­վորված՝ XII-XIV դդ. Հայաստան ներմուծվեց աշ­խար­հիկ ու պաշտամունքային շենքերի ճակատները խա­չաձև, աստղաձև, բազմանկյուն ու քառակուսի շքաղյուսներով հարդա­րելու սովորույթը: Վաս­տակավոր հայագետ Հ. Օր­բելին, արվեստի ու ճարտարա­պետության պատմաբան Ա. Յակոբսոնը մուսուլմանա­կան աշխարհում տարածված շեն­քերի ճակատները շքաղ­յուսներով հարդարելու սովո­րույթը կապում են հայկական ճար­տարապետության մեջ բազմագույն ու բազմաձև քա­րե­րով եկեղեցիների ճակատ­ների խճա­նկար հարդարանքի հետ[59]:

Իրանական ճարտարապետությանը բնորոշ պաշտամունքային և աշխարհիկ շենքերի արտաքին ու ներքին հարդարանքում շքաղյուսների կիրառությունը շարունակվեց հետագա դարերում: Երևանի տարբեր թաղամասերում հայտնաբերվել են հումքի այլ բաղադրությամբ (կարմրախեցի) և ավելի պարզ  նկարազարդմամբ շքաղյուսներ[60]: Ի տարբերություն ավելի վաղ թվագրվող շքաղյուսների, որոնց, բացի մակերեսի նկարազարդման բարդ տեխնիկաների համադրումից, բնորոշ էր սալիկի ձևավոր կերտվածքը (աստղաձև, խաչաձև, բազմանկյուն)՝ XVII-XVIII դդ. երեսպատման շքաղյուսները հիմնականում նեղ ուղղանկյուն սալիկներ են, որոնք ունեն տարբեր գունավորում (գերակշռում են փիրուզագույնը, դեղինը և կապույտը): Գունավոր սալիկների մոզայիկ դասավորությամբ էլ ստեղծվում են շենքերի արտաքին հարդարանքի երկրաչափական և բուսական պատկերները, որոնք զարդարում են Երևանում միակ կանգուն «Կապույտ» մզկիթի ճակատները, գմբեթը և մինարեի վերնամասը (Նկ. 7ա, բ):

Ամփոփում

XVII-XVIII դարերը Արևելյան Հայաստանի և, մասնավորապես, Սեֆյան Իրանի Չու­խուր-Սաադի կուսակալու­թյան կենտրոն Երևանի պատմության մեջ նշանավորվել են երկակի իմաստով. մի կողմից շարունակվում են հայ ժողովրդի համար ծանր հետևանք­ներով լի թուրք-պարսկական բա­խումները, որոնք ուղեկցվում են սովով, համաճարակ­ներով, բռնագաղթով, մյուս կողմից նկատվում է պարսից գահակալների համեմատաբար մեղմ քաղաքականությունը հայ­կա­կան մշակութային ժառանգության պահպան­ման գործում:

Երևանի քաղաքաշինության և քաղաքային կերպարի ձևավորման վրա իրենց ավանդն ունեցան Իրանի կառավարիչները, որոնք հատուկ ուշադրություն էին դարձնում քաղաքի թե´ վարչական-հասարակական, պաշտամունքային և թե´ ինժեներական կառուցվածքների բարեկարգմանն ու նորոգմանը: Լինելով Սեֆյան տերության սահմանային կուսակալություններից ամենաեկամտաբերը՝ Երևանի խանության տարածքում և, հատկապես, Երևան քաղաքում ենթակառուցվածքների ամրապնդումը բխում էր տերության կենտրոնական իշխանության շահերից:

Զարգացած և ուշմիջնադարյան փուլերում Երևանը գտնվում էր Իրանից Թուրքիա ձգվող ուղեգծի վրա՝ ակտիվ մասնակցելով երկրի ներքին և տարածաշրջանային առևտրին, մասնավորապես՝ քաղաքի առևտրա-տնտեսական զարգացման համար մեծ կարևորություն ուներ Թավրիզ-Ջուղա-Երևան-Էջմիածին-Կարս-Էրզրում մայրուղին[61]: Առևտրատնտեսական կապերի ամրապնդման և կիսանկախ խանության ներքին առևտրի արդյունավետ կազմակերպման համար էական նշանակություն ուներ Երևանի դրամահատարանի (զառաբխանա) գործարկումը[62]: Երևանում թողարկվել են ինչպես իլխանական[63], այնպես էլ սեֆյան, աֆշարական, զենդյան, ղաջարական դրամներ[64]:

Այդ շրջանում Երևանի թաղամասերում կառուցված բազմաթիվ խանութ-կրպակները, իջևանատները, շուկա-հրապարակները, որտեղ աշխատում էին հիմնականում հայերը, վկայում են այն մասին, որ Երևանը ոչ միայն տարանցիկ առևտրի հանգույց էր, այլև խանության տարածքում հռչակ վայելող արհեստագործական և վաճառականական կենտրոն: Թեև Երևանի սարդարները մեծ արտոնություններով օժտված կիսանկախ կառավարիչներ էին, այնուամենայնիվ երկրի կառավարման ներքին գործերին չէին խառնվում և իրենց ձեռքում էին պահում միայն հսկողությունը: Կառավարման համակարգում մեծ դերակատարում ունեին մելիքները և կաթողիկոսը, որոնք պահպանել են իրենց իրավունքները և միջնորդներ էին խաների և ժողովրդի միջև: Այդ փաստը վավերացվում է մատենագիր և վիմագիր աղբյուրներով[65]:

Սեֆյանների վերելքով նշանավորվեց պարսկական մշակույթի ծաղկման նոր դարաշրջանը, որի կարևոր առանցքը ճարտարապետությունն է՝ իր հորինվածքային և ոճական առանձնահատկություններով: Այն լայնորեն տարածվեց երկրի տարբեր շրջաններում, այդ թվում՝ Երևանում: Պետական կենտրոնացված կառավարական համակարգի ստեղծումն իր արտահայտությունը գտավ Սեֆյան տերության նոր մայրաքաղաք Սպահանի քաղաքաշինական նախագծում, որտեղ երկրի կառավարման երեք կարևոր օղակները՝ հոգևոր իշխանությունը (Մասջեթ է-շահի մզկիթը), առևտրական ուժը (շուկան՝ Կայսերական բազարը) և անձամբ իր՝ շահի իշխանությունը (Ալի Գափու պալատը) հավաքվեցին մի հրապարակի (Նաքշ-է Ջահան մեյդան) շուրջ[66]: Պետական կառավարական նման համակարգը և քաղաքային տարածքի կազմակերպման նախագիծը տեսնում ենք նաև Երևանում՝ հատկապես բերդում, ուր տեղակայված էր սարդարի պալատը, մզկիթը և շուկան[67]:

Այսպիսով, հայկական դարավոր ճարտարապետության՝ հայկական եկեղեցիների, մելիքական տների և բնակելի շենքերի կողքին պարսկական ճարտարապետության և շինարվեստի առանձնահատկություններով ստեղծված կառույցները դարձան ուշմիջնադարյան Երևանի քաղաքային կերպարի անբաժանելի մասը: Ցավոք, 1679 թ. ավերիչ երկրաշարժի հետևանքով դրանց մի մասը կործանվեց, իսկ երկրաշարժից հետո կառուցված հուշարձանները քանդվեցին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի գլխավոր հատակագծման ընթացքում իրականացված շինարարական աշխատանքների արդյունքում: Պարսկական ճարտարապետության հուշարձաններից այժմ կանգուն է Կապույտ մզկիթը (մասամբ նաև՝ Կոնդի մզկիթը), որտեղ շարունակում է գործել իրանական մշակույթի կենտրոնը՝ կից գրադարանով, կիրակնօրյա դպրոցով և աղոթասրահով:  

Նկարների ցանկ

Նկ. 1. Շահ Աբաս Ա-ի օրոք Երևանի Կաթողիկե եկեղեցուն կից ժամատան կառուցման վիմագիրը, 1609 թ., Հակոբ գրիչ (լսնկ. Ա. Հարությունյանի, 2019 թ.)

Նկ. 2. Նորքի ուշմիջնադարյան կամուրջը. կամարակապ քիվին՝ շինարարական արձանագրությունը, 1664 թ. (լսնկ.՝ Ն. Երանյանի, 2020 թ.)

Նկ. 3. Երևանի բերդը. ընդհանուր տեսարան (արտատպված Շահազիզ 2003 գրքից, էջ 145)

Նկ. 4. Սարդարի պալատի հայելապատ դահլիճից հատված (արտատպված Շահազիզ 2003 գրքից, էջ 188)


Նկ. 5. Հաջի Նովրուզի մզկիթի մուտքը (արտատպված Շահազիզ 2003 գրքից, էջ 200)

Նկ. 6ա. Կոնդի (Թափաբաշի) մզկիթը (արտատպված Շահազիզ 2003 գրքից, էջ 202)

Նկ. 7ա. Կապույտ մզկիթը 1929 թ. (արտատպված Շահազիզ 2003 գրքից, էջ 200)

Նկ. 7բ. Կապույտ մզկիթը մեր օրերում (լսնկ.՝ Ա. Բաբաջանյանի, 2014 թ.):

Նկ. 8. Երևանի մուսուլմանական դամբարանի շքաղյուսները (արտատպված Kalantaryan et al. 2009 գրքից, աղ. LXX/2):

Գրականություն

Ա բրահամ Երեւանցի 1977, Պատմութիւն պատերազմացն 1721-1736 թուի, հրատ. Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 182 էջ:

 Ամենայն Հայոց երջանկահիշատակ կաթողիկոս Նորին Ս. Օծություն Տ.Տ. Գևորգ հայրապետի դառնակսկիծ մահվան առթիվ Գերագույն հոգևոր խորհրդի անունով ստացված ցավակցական հեռագրերն ու գրությունները, Էջմիածին 1954 (ԺԱ տարի) N5, էջ 7-24:

Առաքել Դաւրիժեցի 1990, Գիրք պատմութեանց, աշխատասիրությամբ՝ Լ. Խանլարյանի, Երևան, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատ., 596 էջ:

Բաբայան Ֆ., Ժամկոչյան Ա. 2015, Ուրվագծեր Հին Երևանի պատմության և հնագիտության, Երևան, «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության ՊՈԱԿ», 108 էջ:

Բաբաջանյան Ա. 2015, Հայաստանի XIV-XVII դդ. խեցեղենը (չհրատարակված ատենախոսություն), Երևան, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, 212 էջ:

Եղիազարյան Ա. 2022, Երևանի 1724 թվականի ինքնապաշտպանությունը, Հայագիտության հարցեր  N2, էջ 55-75: 

Զաքարիա Քանաքեռցի 2015, Պատմութիւն. Կոնդակ Սուրբ ուխտին Յօհաննու վանից, աշխատասիրությամբ՝ Ա. Վիրաբյանի, Երևան, Հեղ. հրատ., 243 էջ:

Զուլալյան Մ., Հայ ժողովրդի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղի­նակների, XIII – XVIII դդ, գիրք Ա, քաղաքական պատմություն, Երևան, Հայաս­տանի ԳԱ հրատ., 1990, 364 էջ:

Կոստիկյան Ք. 2005, Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. հրովարտակներ, պրակ երրորդ (1652-1731 թթ.), կազմեց՝ Ք. Կոստիկյան, Երևան, «Զանգակ - 97», 728 էջ:

Հակոբյան Թ․1959, Երևանի պատմությունը (1801-1879 թթ․), Երևան, ԵՊՀ հրատ., 672 էջ։

Հակոբյան Թ. 1971, Երևանի պատմություն (1500-1800թթ.), Երևան, ԵՊՀ հրատ., 524 էջ:

Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա. 1978, Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ. ԺԷ. դար, հ. Բ. (1621-1640 թթ.). կազմեցին՝ Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 940 էջ:

Հակոբյան Վ. 1984, Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ. ԺԷ. դար, հ. Գ. (1641-1660 թթ.). կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1015 էջ:

Հայոց պատմություն 2010, հատոր III, գիրք առաջին,Նոր ժամանակաշրջան (XVIIդ. երկրորդ կես-1918թ.), խմբագրական խորհուրդ Վ. Բարխուդարյան և ուրիշներ, Երևան, «Զանգակ-97», 704 էջ:

Հայոց պատմություն 2014, Միջին դարեր (IVդար-XVIIդարի առաջին կես), հատոր II, գիրք երկրորդ,խմբագրական խորհուրդ Վ. Բարխուդարյան և ուրիշներ, Երևան, «Զանգակ», 800 էջ:

Հարությունյան Ա․2012, Երևանը և շրջակայքը, Երևան, «Էդիթ պրինտ», 128 էջ:

Հարությունյան Ա. 2020ա, Երևանի Ս. Անանիա առաքյալի անապատը կամ Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Երևան, Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի, 2020, 354 էջ:

Հարությունյան Ա. 2020բ, Հին Երևանի և ներկա արվարձանների եկեղեցիներն իբրև գրչության կենտրոններ, Բանբեր Մատենադարանի, հ. 30, Երևան, Մատենադարան, էջ 455-479:

Հարությունյան Ա. 2021, Հին Երևանի եպիսկոպոսանիստ եկեղեցին. Երկուերեսնի – Ս. Պողոս-Պետրոս, Ս. Էջմիածին, 144 էջ:

Հարությունյան Վ. 1960, Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Երևան, Հայպետհրատ, 145 էջ:

Ղանալանյան Ա․1969, Ավանդապատում, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ․, 757 էջ։

Ղաֆադարյան Կ. 1975, Երևան. Միջնադարյան հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, 249 էջ:

Միրզոյան Ա․1960, Հին Երևանի պատմությունից (XVI դարի սկզբից մինչև 1828 թ.), Երևան, 82 էջ:

Մուշեղյան Գ. 1971, Ջրամատակարարման հարցը Էրեբունիում և Թեյշեբաինիում, Պատմաբանասիրական հանդես, N1, էջ 207-215։

Յակոբեան Ա. 2019, Կոզեռն-Կոնդի 591թ. ենթադրեալ բերդի հետքերով, ‹‹Սեդրակ Բարխուդարյան-120›› գիտական հոդվածների ժողովածու, խմբ. Գ. Սարգսյան, Ա. Հարությունյան, Երևան, էջ 92-108:

Պետրոսյան Լ., 2018, Երևան քաղաքի մզկիթները (պատմական ակնարկ), Արաբագիտական ուսումնասիրություններ, N10, Երևան, էջ 177-200:

Շահխաթունեանց Յ. 2014, Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի հրատ., 560 էջ:

Շահազիզ Ե. 2003, Հին Երևան, Երևան, «Մուղնի», 272 էջ:

Շիրմազան Գ. 1962, Դրվագներ Հայաստանի ոռոգման պատմությունից, Երևան, Հայպետգյուղհրատ., 176 էջ։

Ջալալբեկյան Ռ․1977, Հնագույն ջրաշինարարական աշխատանքները Հայաստանում, Գիտություն և տեխնիկա, N6, էջ 47-51։

Սարգսյան Ա., Ամիրջանյան Լ., Սարգսյան Հ. (խմբ.) 2009, Երևանի նշանավոր ընտանիքները, Երևան, «Երևանի պատմության թանգարան», 237 էջ:

Վարդանյան Ա. 2018ա, Մոնղոլական (իլխանական) և հետմոնղոլական ժամանակաշրջանի դրամները Հայաստանում. 1220-1500 թթ., Հայաստանի դրամաշրջանառության պատմությունը (խմբ. Ռ. Վարդանյան), Երևան, «ՀՀ Կենտրոնական բանկ», էջ 176-195:

Վարդանյան Ա. 2018բ, Օսմանյան և ուշ իրանական դրամները Հայաստանում. 1501-1828 թթ., Հայաստանի դրամաշրջանառության պատմությունը (խմբ. Ռ. Վարդանյան), Երևան, «ՀՀ Կենտրոնական բանկ», էջ 196-212:

Փոորմոհամմադի Փ. 2014, XIII-XIV դդ. հայ-իրանական մշակութային փոխհարաբերությունների պատմությունից, Բանբեր հայագիտության, N1, էջ 136-148:

Քալանթարյան Ա., Մելքոնյան Հ. 2005, Հնագիտական աշխատանքները Հայաստանում 1990-2003 թթ., Երևան, «Մուղնի», 150 էջ:

Гюзальян Л. 1984, Иранские средневековые изразцы на купольном барабане храма Богородицы в Ег­варде, Историко-Филологический журнал, N2, с. 153-174.

Мухаммад-Рафи Ансари 1991. Дастур ал-Мулук (Устав для государей), предисловие, перевод, примечания и указатели А. Б. Вилдановой, Ташкент, 301с.

Орбели И. 1963, Мусульманские изразцы. Очерк. Избранные Труды, Ереван, Изд. АН АрмССР, с. 252-268.

Шарден Ж. 1902, Путешествие кавалера Шардена по Закавказью в 1672-1676 гг., (перевод Е. Бахутовой и Д. Косовича), Тифлис, скоропечатня М. Мартиросянца, 301 с.

Якобсон А. 1950, Очерк истории зодчества Армении V – XVIII вв., Москва-Ленинград, Гос. Изд. архитектуры и градостроительства, 167 с.

Donabédian P., Porter Yv. 2017, Éghvard (XIVe s.), la chapelle de l’alliance, Hortus atrium medievalium: Journal of the International Research Center for Late Antiquity and Middle Ages, Brepols, 23/2, p. 837-855.

Kalantaryan A., Karakhanyan G., Melkonyan H., Petrosyan H., Hakobyan N., Babayan F., Zhamkochyan A., Nawasardyan K., Hayrapetyan A. 2009, Armenia in the cultural context of East and West. Ceramics and glass (4^th- 14^th centuries), Yerevan, “Gitutyun”, 191p.

Porter Yv. 2021, “Talking” Tiles from Vanished Ilkhanid Palaces (Late Thirteenth to Early Fourteenth Centuries): Frieze Luster Tiles with Verses from the Shah-nama, Journal of Material Cultures in the Muslim World, 2, p. 97–149.

Savory R.M. 1930, The History of Shah Abbas the Great Volumes I and II. Boulder,
CO: Westview Press, 544 p.

هوسپیان ش. ۲۰۰۶ (پاییز)، نگاهی مختصر به تاریخ ایروان، فصلنامه فرهنگی "پیمان"، شماره ۳۷، تهران، ص. ۳۹-۷۱هوسپیان ش. ۲۰۰۶

(Հովսեփյան Շ. 2006, Համառոտ հայացք Երևանի պատմությանը, «Պայման» մշակութային պարբերական, հատ. 37, Թեհրան, էջ 39-71):

---

ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱՇԻՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆՈՒՄ

Դիաննա Միրիջանյան, Արսեն Հարությունյան, Դավիթ Դավթյան, Ավետիս Գրիգորյան, Աստղիկ Բաբաջանյան

Ամփոփում

Ուշ միջնադարում իրանական ճարտարապետությունը և շինարվեստը որոշակի կնիք են թողել Երևանի քաղաքային կերպարի ձևավորման վրա, երբ այն դարձավ Սեֆյան տերության Երևանի կուսակալության վարչական կենտրոնը: Սեֆյանների վերելքով նշանավորվեց պարսկական մշակույթի և ճարտարապետության ծաղկման նոր դարաշրջանը: Նրանց օրոք ստեղծված ճարտարապետական հորինվածքային և ոճական առանձնահատկություններով կառուցված շենքերը ուշմիջնադարյան Երևանի քաղաքային կերպարի անբաժանելի մասն են: Այդ շրջանում Երևանի հայկական հոգևոր-մշակութային, քաղաքացիական և բնակելի շենքերից զատ, պարսիկ խաների օրոք կառուցվում և վերակառուցվում էին Երևանի բերդը, մի շարք մզկիթներ, շուկա-հրապարակներ, իջևանատներ, բաղնիքներ և ինժեներական կառույցներ: Որոշ խաների օրոք, որոնք բարյացակամ վերաբերմունք էին դրսևորում հայերի նկատմամբ, վերականգնվում և բարեկարգվում էին հայկական հոգևոր-մշակութային օջախները: Ուշադրություն էր հատկացվում նաև Երևանի ոռոգման համակարգին և ենթակառուցվածքներին:

Պարսկական կիրառական արվեստի նմուշների՝ մասնավորապես ջնարակապատ սալիկների օգտագործումը շենքերի արտաքին հարդարանքում դեռևս XIII-XIV դարերից թեև օտարամուտ էր հայկական ճարտարապետությանը, սակայն պեղումներով հայտնաբերված օրինակները վկայում են դրանց կիրառումը հայկական զարգացած և ուշմիջնադարյան կառույցների ճակատների ձևավորման մեջ: Դա պայմանավորված էր նաև ժամանակի ոճային առանձնահատկություններից հետ չմնալու ցանկությամբ:

Հիմնաբառեր՝ Երևան, պարսկական իշխանության շրջան, իրանական մշակույթ, քաղաքաշինություն, ճարտարապետություն, ջրամատակարարում, ուշ միջնադար:

---

ОСОБЕННОСТИ ГРАДОСТРОИТЕЛЬСТВА В ЕРАВАНА

В ПЕРИОД ИРАНСКОГО ПРАВЛЕНИЯ

Дианна Мириджанян, Арсен Арутюнян, Давит Давтян, Аветис Григорян, Астхик Бабаджанян

Резюме

Иранская архитектура и строительное искусство наложили своеобраз­ный отпечаток на градостроительство Еревана в период позднего сред­не­вековья, когда город стал административным центром Ереванского ханства в Сефевидской империи. Новый расцвет персидской культуры и архи­тектуры был связан с приходом к власти Сефевидов. Здания с присущи­ми иранской культуре архитектурно-стилистическими особен­ностя­ми сос­тавляют неотъемлемую часть городского облика позднесредневекового Ере­вана. В этот период, кроме армянских духовно-культурных, гражданских и жилых построек, при персидских ханах были построены и перестроены Ереванская крепость, ряд мечетей, рыночные площади, постоялые дворы, бани и инженерные сооружения. В годы правления некоторых ханов, проявлявших лояльное от­ношение к армянам, восстанавливались и бла­го­устраи­вались армянские духовно-культурные центры. Особое внима­ние было уде­лено системе водоснабжения и инфраструктуре Еревана.

Хотя и использование образцов персидского прикладного искусства (в частности глазурованных изразцов) во внешней отделке зданий начиная с XIII-XIV веков было чуждо армянской архитектуре, но найденные в резуль­тате раскопок экземпляры свидетельствуют об их использовании в оформле­нии фасадов армянских сооружений в развитом и позднем сред­невековье, что было обусловлено стремлением следовать стилистическим особенностям того времени.

Ключевые слова - Ереван, период иранского господства, градостроительство, архитектура, водоснабжение, иранская культура, позднее средневековье.

---

THE PECULIARITIES OF URBAN PLANNING IN YEREVAN

IN THE PERIOD OF IRANIAN DOMINATION

Dianna Mirijanyan, Arsen Harutyunyan, Davit Davtyan, Avetis Grigoryan, Astghik Babajanyan

Abstract

The Iranian architecture and construction art had certain influence on the urban planning of Yerevan in the late medieval period when the city was the administrative centre of the Yerevan khanate in the Safavid Empire. The new age of the heyday of the Iranian culture and architecture was marked with the rise of Safavids. The edifices built in the Iranian architectural and stylistic peculiarities constitute the inseparable part of the Yerevan urban landscape. Along with Armenian religeous and cultural, public and residential buildings the Iranian governors built and rebuilt the Yerevan fortress, a number of mosques, squares, inns, bathhouses, and engineering structures. During the rule of khans who were well-disposed towards Armenians, the Armenian religious and cultural centres built and restored. The Iranian governors paid attention on the water supply system and infrastructure as well.

Although the use of Persian handicraft art samples – especially glazed tiles, in the exterior design of the buildings since the XIII-XIV cc. was uncommon for Armenian architecture, the uncovered finds attested their usage in the decoration of facades in the high and late medieval periods. This was as well as connected with the aspiration to follow to the stylistic features of that time.

Keywords - Yerevan, Period of Persian Rule, Urban Planning, Architecture, Water Supply System, Iranian Culture, Late Medieval Period.

---

[1] Մանրամասն տե´ս Շահազիզ 2003, 131-134, 158-161, 169, 171-174. Հակոբյան 1971, 366-376. Բաբայան, Ժամկոչյան 2015. 12-13, 18-26. Զուլալյան 1990, 139-140, 147, 167-168: Երևանի հիշատակության մասին պատմիչների վկայությունները տե՛ս Յակոբեան, 2019, էջ 97-99. هوسپیان ش. ۲۰۰۶ (پاییز):

[2] Հայոց պատմություն 2014, 597. Հակոբյան, 1971, 7-9:
[3] Հայոց պատմություն 2014, 625. Հակոբյան, 1971, 137-140:
[4] Հայոց պատմություն 2014, 597-604. Հակոբյան, 1971, 10-16, 23-37. Զաքարիա Քանաքեռցի 2015, 13։
[5] Հայոց պատմություն 2014, 605-606. Հակոբյան 1971, 40-52:
[6] Հայոց պատմություն 2010, 87. Мухаммад-Рафи 1991, 21-25.
[7] Երևանի բեկլարբեկությունը լինելով սահմանային, նրա խանը օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով և հաճախ ստանում էր բեյլերբեյ տիտղոսը ու ստանձնում մի քանի խանությունների զորքերի ընդհանուր հրամանատարի՝ սարդարի ( = զորահրամանտար) պարտականությունները:
[8] Այսինքն՝ մոտավորապես այն տարածքը, ինչ որ ուներ XVIII դ. վերջին և XIX դ. սկզբներին։ Տե՛ս Հակոբյան 1971, 142:
[9] Աբրահամ Երեւանցի 1977, 26. Հայոց պատմություն 2010, 40-42. Հակոբյան 1971, 78-95. Եղիազարյան 2022, 55-75: 
[10] Հայոց պատմություն 2010, 52-53:
[11] Հայոց պատմություն 2010, 58-59:
[12] Հայոց պատմություն 2010, 70, 88:
[13] Ռուս-պարսկական երկու պատերազմների  (1804-1813 թթ. և 1826-1828 թթ.) ժամանակ ռուսական զորքերը 3 անգամ պաշարել են Երևանի բերդը: 1804 թ. գեներալ Պավել Ցիցիանովի և 1808 թ. գեներալ Իվան Գուդովիչի գլխավորությամբ արշավանքները Երևան արդյունք չեն տվել։ 1827 թ. հոկտեմբերի 1-ին ռուսական զորքը՝ Իվան Պասկևիչի հրամանատարությամբ կարողացավ գրավել Երևանի բերդը, որով էլ ավարտվեց Պարսկական տիրապետությունը Երևանում։
[14] Հակոբյան, Հովհաննիսյան 1978, 178-179. Տե՛ս նաև Հարությունյան 2020ա, 100:
[15] Զաքարիա Քանաքեռցի 2015, 64:
[16] Զաքարիա Քանաքեռցի 2015, 64:
[17] Հակոբյան 1971, 442:
[18] Հակոբյան 1971, 446-447:
[19] Ղաֆադարյան 1975, 139:
[20] Կոստիկյան 2005, 43-44:
[21] Շահազիզ 2003, 213. Հարությունյան 1960, 121. Ղաֆադարյան 1975, 167:
[22] Շահազիզ 2003, 213. Հարությունյան 1960, 122. Ղաֆադարյան 1975, 168:
[23] Շահազիզ 2003, 213. Ղաֆադարյան 1975, 168:
[24] Եղիազարյան 2022, 55-75: 
[25] Шарден 1902, 242.
[26] Ղաֆադարյան, 1975, 98:
[27] Բերդի տարածքը ներկայումս բաժանված է Երևանի Արարատ կոնյակի, գինու և օղու գործարանի, Գլենդել Հիլզ բնակելի թաղամասի ու Մայրաքաղաքային զորամասի միջև։
[28] Հակոբյան 1971, 366:
[29] Շահազիզ 2003, 165:
[30] Պետրոսյան 2018, 179:
[31] Հարությունյան 2021, 56:
[32] Պետրոսյան 2018, 187:
[33] Ի տարբերություն մզկիթի անմիջական հարևանությամբ գտնվող Պողոս-Պետրոս եկեղեցու, որն ավերվեց 1931թ.՝ մզկիթը կանգուն էր մինչև 1950-ական թթ.: Դրա հիմքի վրա Ռ. Իսրայելյանը կառուցեց Նկարիչների միության շենքի դահլիճը: 
[34] Շահազիզ 2003, 202:
[35] Պետրոսյան 2018, 191:
[36] Ամենայն Հայոց երջանկահիշատակ կաթողիկոս Նորին Ս. Օծություն Տ.Տ. Գևորգ հայրապետի դառնակսկիծ մահվան առթիվ Գերագույն հոգևոր խորհրդի անունով ստացված ցավակցական հեռագրերն ու գրությունները, «Էջմիածին», 1954 Ե, 23:
[37] Շահխաթունեանց 2014, 305:
[38] Հակոբյան 1971, 369:
[39] Պետրոսյան 2018, 185-186:
[40] Հակոբյան 1971, 263-265. Մուշեղյան 1971, 208-215:
[41] Հակոբյան 1971, 265. Շահազիզ 2003, 52. Հարությունյան 2012, 55:
[42] Հակոբյան 1959, 166-167. Հակոբյան 1971, 267:
[43] Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 37:
[44] Միրզոյան 1960, 49. Շիրմազան 1962, 29-32. Ղանալանյան 1969, 90. Մուշեղյան 1971, 207-215. Շահազիզ 2003, 51-52:
[45]Մուշեղյան 1971, 207-215:
[46] Ղանալանյան 1969, 30, 78:
[47] Մուշեղյան 1971 207-215. Ջալալբեկյան 1977, 47-51:
[48] Հակոբյան 1971, 264-265:
[49] Шарден 1902, с. 241.
[50] Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 39:
[51] Շահազիզ 2003, 160-161, 169, 172:
[52] Ղաֆադարյան 1975, 100. Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 44-45, նկ. 85-86:
[53] Հմմտ. Քալանթարյան, Մելքոնյան 2005, 121-122: Հարկ է նշել, որ այդ դամբարանի վերգետնյա մասը կործանվել էր 1679 թ. երկրաշարժի հետևանքով: Այն Գրելոյի փորագրանկարում երևացող և «աշտարակ» անունը ստացած կառույցն է, որի վերաբերյալ մասնագետները տարակարծիք են (հրապարակումների ցանկը տե´ս Շահազիզ 2003, 132. Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 20-21. Հարությունյան 2021, 39-44):
[54] Հմմտ. Փոորմոհամմադի 2014, էջ 136-148:
[55] Շողյունով նկարազարդ խեցեղենի մեջ տարբերակվում են կերպավորման երեք եղա­նակ`կոթողային, մանրանկարչական և քաշանյան:
[56] Հմմտ. Porter 2021, 97-146.
[57] Հմմտ. Բաբաջանյան 2015, 129-131, աղ. 23:
[58] Հմմտ. Kalantaryan et al. 2009, 177. Гюзальян 1984, 153-174. Donabédian, Porter 2017, 851-855.
[59] Орбели 1963, 261-262. Якобсон 1950, 99.
[60] Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 39, նկ. 27:
[61] Հակոբյան 1971, 225-230:
[62] Հակոբյան 1971, 216-223. Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 11-12:
[63] Հմմտ. Վարդանյան 2018ա, 185-186:
[64] Հմմտ.Վարդանյան 2018բ, 202-209:
[65] Ղաֆադարյան 1975, 139/3, 167. Բաբայան, Ժամկոչյան 2015, 11-14. Շահազիզ 2003, 85-91.
[66] Savory R. 1978.
[67] Շահազիզ 2003, 111, 171-173, 184-188: