Ժ ամանակակից Իրանի երրորդ՝ Հյուսիսարևմտյան երկրամասի մեջ ներառվող Արդաբիլի, Արևելյան Ատրպատականի, Արևմտյան Ատրպատականի և մշակութային առումով նաև Զանջանի նահանգները, որոնք մեծամասամբ բնակեցված են թյուրքախոս ազարիներով, 20-րդ դարի սկզբին Ադրբեջան պետության հռչակումից հետո Ադրբեջանի, ինչպես նաև Թուրքիայի կողմից համաթյուրքականության գաղափարախոսության ծիրում սկսեցին կոչվել «Հարավային Ադրբեջան» կեղծ տեղանվամբ։ «Հարավային Ադրբեջան» և այդ տրամաբանությունից բխող «Հյուսիսային Ադրբեջան» կեղծ տեղանունները բացատրվում են «ադրբեջանական պատմագրության» այն թեզով, թե «Գյուլիստանի (1813) և Թուրքմենչայի (1828) պայմանագրերով ադրբեջանական տարածքները բաժանվել են երկու պետությունների միջև․ Հյուսիսային Ադրբեջանը միացել է Ռուսաստանին, իսկ Հարավային Ադրբեջանը՝ Ղաջարական Իրանին» [1]։ Այս եզրույթները, որոնցով փաստացի արտահայտվում են ադրբեջանական և թուրքական տարածքային նկրտումներն Իրանի հյուսիսային նահանգների նկատմամբ*, ներկայում լայնորեն գործածում են ոչ միայն ադրբեջանցի, այլև թուրք հասարակական-քաղաքական գործիչները և հանդիպում են թուրքական մամուլում՝ ի հեճուկս սեփական տարածքային ամբողջականության հարցում Իրանի զգայունությանը։

«Հարավային Ադրբեջան» և «Հյուսիսային Ադրբեջան» եզրույթներն օգտագործվում են թուրքական այնպիսի առանցքային լրատվամիջոցներում, ինչպիսիք են Hürriyet-ը, Milliyet-ը, Süzcü-ն, Yeniçağ-ը, Habertürk-ը և պետական լրատվական գործակալությունը՝ Anadolu-ն։ Եզրույթները գործածվում են ինչպես քաղաքական գործիչների, վերլուծաբանների և առհասարակ անհատների հեղինակային ուղիղ խոսքում, այնպես էլ լրատվամիջոցների խմբագրության տեսակետներին ամբողջովին համապատասխանող հրապարակումներում։ Հարկ է նշել, սակայն, որ «Հյուսիսային Ադրբեջան» եզրույթը, ի տարբերություն «Հարավային Ադրբեջան»-ի, ունի հազվադեպ կիրառություն։

«Հարավային Ադրբեջան» կեղծ տեղանունն առաջին հերթին, իհարկե, գործածվում է աջակողմյան գաղափարախոսությամբ, ազգայնամոլ թուրք գործիչների կողմից։ Այսպես, Hürriyet-ը, Milliyet-ը ներկայացնում են Թուրքիայում ներկայում իշխող քաղաքական կոալիցիայի՝ «Ժողովրդական դաշինքի» անդամ «Ազգայնական շարժում» կուսակցության ղեկավար Դևլեթ Բահչելիի՝ 2016թ․ կուսակցության խորհրդարանական ֆրակցիայի հետ հանդիպման ժամանակ ունեցած ելույթը, որտեղ նա աջակցություն և պաշտպանություն է հայտնել «Հարավային Ադրբեջանի իրենց ազգակիցներին» [1]։ Թուրք ազգայնականների խոսափող Yeniçağ-ը գրում է աջակողմյան գաղափարախոսություն ունեցող մեկ այլ՝ «Լավ» կուսակցության ղեկավար Մերալ Աքշեների 2018թ․ ելույթներից մեկի մասին, որտեղ հպարտությամբ հայտարարել է, թե միային «Լավ» կուսակցությունն է կոչ արել չարտահանձնել «Հարավային Ադրբեջանցի Ռահիմ Ջավաբդեյլիին (Թավրիզեցի, իրեն թյուրք ազգայնական համարող մտավորական, որն ապաստանել էր Թուրքիայում)»։

Թ ուրքական ժամանակակից մամուլում տարածվում են ադրբեջանցի գործիչների պանթյուրքիստական տարատեսակ հայտարարություններ, որոնցում, օրինակ, նշվում է, թե «Քերքուկում, Մոսուլում, Արևելյան Թուրքեստանում (Չինաստանի Սինցզյան-ույղուրական ինքնավար շրջանի արևմտյան տարածքները-հեղ․), Հարավային Ադրբեջանում, Ղարաբաղում բոլորն ապրում են այն հույսով, որ մի օր Թուրքիայի եղբայրները փրկելու են իրենց», կամ թե «Հարավային Ադրբեջանում ապրող թյուրքերը պայքարում են իրենց մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու համար» և այլն [1, 2, 3, 4, 5]։

Առհասարակ թուրքական մամուլում «Միասնական Ադրբեջանի» ստեղծման գաղափարի մասին (հիմնականում այս համատեքստում է կիրառվում «Հյուսիսային Ադրբեջան» եզրույթը) կարող է հիշատակվել դրա ճարտարապետներից մեկի՝ հաճախ որպես «թյուրքական աշխարհի անմոռանալի առաջնորդ» բնութագրվող, Ադրբեջանի երկրորդ նախագահ Աբուլֆազ Էլչիբեյի վերաբերյալ հրապարակումներում [1, 2]։ Հենց Ա․ Էլչիբեյն է 1990-ական թթ․ պարբերաբար հայտարարել, որ չի ճանաչում Իրանի տարածքային ամբողջականությունը**։

«Իրանի տարածքային ամբողջականությունը չեմ ճանաչում։ Հյուսիսային և Հարավային Ադրբեջանը մի օր անպայման միանալու են․ Իրանի թյուրքեր չկան․ Իրանում մի՞թե թյուրք կա։ Իրանական հող չկա․ Իրան կոչվածը Խորասանն է, Պարսկաստանն է, Բելուջիստանն է, Խուզիստանն է։ Այսինքն, Իրանը Խորհրդային միության նման է։ Հիմա Խորհրդային միություն կա՞։ Թավրիզն էլ, Ղազվինն էլ իմ հողն է։ Պարսիկն է այստեղ գլուխը խցկել, թող կորչի գնա», - նշել է Էլչիբեյը 1997թ․ նոյեմբերին Milliyet-ին տված հարցազրույցում։

«Հարավային Ադրբեջան» կեղծ տեղանվան շրջանառությունն ուղղակիորեն կապվում է նաև Թուրքիայում 1960-ական թթ․-ից գործող մոլեռանդ պանթյուրքիստ երիտասարդներին միավորող «գաղափարապաշտների» ակումբների (Ülkü Ocakları), այլ կերպ ասած՝ ծայրահեղ ազգայնական «գորշ գայլերի» անվան հետ։ Մամուլում կարելի է հանդիպել հրապարակումներ առ այն, որ, օրինակ, Գազիանթեփի կամ Օրթաջայի «գաղափարապաշտների» ակումբներն օգնության արշավ են սկսել Սիրիայի թուրքոմանների համար, որոնց մասին խոսելիս անպայման հիշատակում են «Հարավային Ադրբեջանի թյուրքերին» [1, 2]։ «Գաղափարապաշտների» ակումբները հատկապես ակտիվ գործունեությամբ են աչքի ընկել 2015թ․ նոյեմբերին, երբ իրանական պետական հեռուստատեսությամբ հաղորդում էր հեռարձակվել, որտեղ ատրպատականցիների արժանապատվությունը վիրավորող տեսարան կար։ Թուրքիայում «Գորշ գայլերը», աջակցելով «ազգակից թյուրք եղբայրներին», բողոքի ակցիաներ են կազմակերպել, որոնք մամուլում լուսաբանվել են այնպիսի շեշտադրումներով, ինչպիսիք են․ «Կարսի գաղափարապաշտների ակումբներից աջակցություն Հարավային Ադրբեջանի թյուրքերին», «Գաղափարապաշտների ակումբներից արձագանք Հարավային Ադրբեջանի թյուրքերի նկատմամբ իրականացվող հալածանքին» և այլն [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]։

Ինչպես «գորշ գայլերի», այնպես էլ այլ նախաձեռնությամբ իրականացվող պանթյուրքիստական մշակութային միջոցառումները լուսաբանող մամուլի հրապարակումներում Իրանի հյուսիսային շրջաններից եկած արվեստագետներն ու հյուրերը ևս ներկայացվում են որպես «Հարավային Ադրբեջանից ժամանածներ»։ Նման ձևակերպումների կարելի է հանդիպել, օրինակ, «Քարաջաօղլանի բանաստեղծական երեկոներ» կոչվող միջոցառման, «Թյուրքական աշխարհի ծառայության մրցանակաբաշխության» և այլ արարողությունների վերաբերյալ հրապարակումներում [1, 2, 3, 4, 5, 6]։ Հարկ է նշել, որ նման միջոցառումներին սովորաբար հնչում են պանթյուրքիստական ելույթներ, որտեղ կարող է նշվել, օրինակ, թե «թյուրքական աշխարհի մի օր գրկախառնման հույսը կորսված չէ, թե ներկաների սիրտը զարկում է Բոսնիայից մինչև Հարավային Ադրբեջան, Արևելյան Թուրքեստանից՝ Կոսովո, Սիրիայից՝ Հյուսիսային Աֆղանստան, Հյուսիսային Իրաքից՝ Ղրիմ, Ղարաբաղից մինչև Արևմտյան Թրակիա ընկած բոլոր տարածքներում, որտեղ գոնե մեկ թյուրք է ապրում»։

Թուրքական մամուլում պարբերաբար լուսաբանվում են Թավրիզի հայտնի ֆուտբոլային ակումբի՝ «Տրակտորի» (նախկինում՝ «Տրակտոր Սազի») մրցախաղերը, որոնց ընթացքում հաճախ երկրպագուները պաստառներ են պարզում «Երջանիկ է նա, ով ասում է՝ ես թուրք եմ», «Հարավային Ադրբեջանն Իրանը չէ», «Վերջ տվեք պարսկական ֆաշիզմին», «Թավրիզ, Բաքու, Անկարա․․․ Մենք ու՞ր, պարսիկն ու՞ր» անջատողական, պանթյուրքիստական գրառումներով։ Ֆուտբոլային թիմին թուրքական մամուլում տրվում են «Հարավային Ադրբեջանի թյուրքերի խորհրդանշան», «Հարավային Ադրբեջանի թրքության ձայնը» բնութագրերը։ «Տրակտորը» նաև ներկայացվում է որպես «աշխարհի ամենաշատ թյուրք երկրպագու ունեցող ֆուտբոլային ակումբ» [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]։ Այսպես, պատահական չէ, օրինակ, որ 2017թ․ Ատրպատականից ԱՇԿ-ի ղեկավար Դ․ Բահչելիին այցելած պատվիրակությունը նրան նվիրում է «Տրակտորի» խորհրդանշական կարմիր և սպիտակ մարզահագուստը՝ ի նշան «Հարավային Ադրբեջանին և թյուրքական աշխարհին ցուցաբերած աջակցության»։ Ի դեպ, այցելության մասին լուրը ևս մամուլում տարածվել է «Հարավային Ադրբեջանից այց Բահչելիին» շեշտադրմամբ, և նյութում քանիցս կիրառվել է «Հարավային Ադրբեջան» եզրույթը։

Թ ուրքական ԶԼՄ-ներում որոշ հրապարակումներ կարելի է հանդիպել նաև Իրանում մարդու իրավունքների պաշտպան, բնապահպան Մորթազա Մորադփուրի՝ 2016թ․ Թավրիզի բանտում սկսած հացադուլի վերաբերյալ [1]։ Ներկայացնելով Թուրքիայում, Եվրոպայում և Ամերիկայում գործող AHRAZ (Association for the Human Rights of the Azerbaijani People in Iran) ասոցիացիայի անդամների մեկնաբանությունները Մ․ Մորադփուրի հացադուլի, ինչպես նաև Իրանի հյուսիսում ապրող թյուրքախոսների մասին՝ թուրքական պետական լրատվական գործակալությունը՝ Anadolu-ն ևս կիառում է «Հարավային Ադրբեջան» եզրույթը․

«Իրանում թյուրքերի նկատմամբ մարդու իրավունքների խախտումների դեմ Թուրքիայում, Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում գործող AHRAZ-ի անդամները գնահատականներ են տվել «Անադոլու»-ի թղթակցին հացադուլի մեջ գտնվող Մ․ Մորադփուրի և Իրանում գտնվող Հարավային Ադրբեջանի թյուրքերի իրավիճակի հետ կապված»,- գրում է պետական գործակալությունը՝ ներկայացնելով մեկնաբանություններ, որոնցում նշվում են, թե «Իրանում 90 տարի շարունակ թյուրքերի դեմ ձուլման քաղաքականություն է վարվում», թե «Իրանում թյուրքերի դեմ մեծ ճնշում և խտարականություն կա, ինչը ոչ թե դավանաբանական է, այլ ռասսայական» և այլն։

Anadolu-ի էջերում կարելի է գտնել նաև հակահայկական, քարոզչական բնույթի հեղինակային նյութեր, որտեղ խոսք կա, իբրև թե «հայերի և նեստորականների (ասորիներ) կողմից 1917-1918թթ․ Հարավային Ադրբեջանում թյուրքերի դեմ իրականացված կոտորածի մասին», որը, իրենց խոսքերով անգամ, մինչ օրս չի կարողացել գրավել ո՛չ մեդիայի, ո՛չ էլ գիտական աշխարհի հետաքրքրությունը։ Այդ կեղծ թեման քննող հոդվածների կարելի է հանդիպել թուրքական այլ լրատվամիջոցներում ևս, որտեղ Իրանի հյուսիսային շրջանների մասին կրկին խոսվում է որպես «Հարավային Ադրբեջանի» [1, 2, 3, 4]։

Թուրքական մամուլում Իրանում տեղի ունեցող իրադարձությունների շուրջ հրապարակումներում ևս օգտագործվում է խնդրո առարկա եզրույթը։ Այսպես, օրինակ, 2017թ․ Ուրմիե քաղաքի պատգամավորի ելույթներից մեկը մամուլում տարածվել է «Հարավային Ադրբեջանի պատգամավորից Ռոհանիին խիստ նախազգուշացում» շեշտադրմամբ։ «Հարավային Ադրբեջանին և տեղի թյուրքական բնակչությանը» մամուլում նաև անդրադառնում են պատմաքաղաքական, աշխարհագրական ամենատարբեր ակնարկներում [1, 2, 3]։

Թուրքական մամուլի՝ այս եզրույթի գործածմամբ հրապարակումներից առանձնակի հետաքրքիր է Yeniçağ-ի այս տարվա փետրվարի 16-ի հրապարակումներից մեկը՝ Վան քաղաքում 4․7 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժի մասին, որտեղ նշվում է․ «Հայտարարվել է, որ երկրաշարժի էպիկենտրոնը Հարավային Ադրբեջանի սահմանն է»։ Խոսքն, իհարկե, թուրք-իրանական պետական սահմանի մասին է։

Ա յսպիսով, թուրքական ժամանակակից մամուլում պանթյուրքիստական «Միասնական Ադրբեջանի» ծրագրից բխող «Հյուսիսային Ադրբեջան» և հատկապես  «Հարավային Ադրբեջան» շինծու տեղանուններն ունեն բազմաբնույթ կիրառություն։ Այն օգտագործվում է ինչպես ամենապարզ տեղեկատվական հրապարակումներում, այնպես էլ քարոզչական, պատմական, սպորտային, մշակութային փոքր ու մեծ հոդվածներում, վերլուծություններում։ Մամուլում «Հարավային Ադրրբեջան» եզրույթի կիրառությունը, չնայած մեծամասամբ կապված է կա՛մ ադրբեջանական, կա՛մ թուրքական ազգայնամոլական շրջանակների հետ, լայնամասշտաբ և բազմաշերտ է, ինչը հանգեցնում է կեղծ տեղանվան տարածմանը։ Հակաիրանական եզրույթի գործածությունը թուրքական իշխանամետ և անգամ պետական լրատվամիջոցներում ցույց է տալիս, որ այն չի հակասում և ամբողջովին տեղավորվում է վերջին երկու տասնամյակում Թուրքիայում իշխող կուսակցությունների գաղափարախոսությունների շրջանակներում։

* 2010-2013 թթ., երբ Իրան-Ադրբեջան հարաբերությունները խիստ լարված էին, Ադրբեջանի խորհրդարանում նույնիսկ առաջարկություն է եղել և քննարկվել ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը «Հյուսիսային Ադրբեջանի Հանրապետություն» անվանափոխելու մասին։ Տե՛ս․ օր՝ Азербайджан как две страны одного народа, 06․02․2012, Радио Свобода, https://www.svoboda.org/a/24475332.html

** Ծայրահեղ ազգայնական Ժողճակատ կուսակցության առաջնորդ Աբուլֆազ Ալիևը (Էլչիբեյը)1992թ․ հուլիսի 7-ին դարձավ նորանկախ Ադրբեջանի Հանրապետության երկրորդ նախագահը։ Նրա կառավարությունը, որն Ադրբեջանի անվտանգության համար սպառնալիք էր դիտարկում Իրանն ու Ռուսաստանը, սկսեց հանդես գալ ծավալապաշտական հայտարարություններով «ադրբեջանցիների գերության մեջ գտնվող հայրենիքը՝ Հարավային Ադրբեջանն ազատագրելու և երկու Ադրբեջանների միավորման վերաբերյալ»։ Մանրամասն տե՛ս՝ Բայբուրդյան Վ., Իրան–Ադրբեջան. հարևաննե՞ր թե՞ աշխարհաքաղաքական ու աշխարհատնտեսական ախոյաններ, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, Երևան, 2003, XXII, էջ 9-10:

---

Ուսումնասիրության համար որպես աղբյուրներ օգտագործվել են Hürriyet.com.tr, Milliyet.com.tr, Sözcü.com.tr, Yeniçağgazetesi.com.tr, Sabah.com.tr, Haberler.com, AA.com.tr, Habererk.com, Yenihaberden.com, Habertürk.com.tr լրատվակայքերի հրապարակումները։