Համավարակի առօրեականությունը՝ դիմակից ասդին ու անդին
41 ր. | 2020-08-21Մարդաբանական հետազոտություն
Հեղինակ` Գոհար Ստեփանյան
ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, պ.գ.թ.
Հոդվածը հրապարակվում է Օրբելի կենտրոնի անցկացրած մրցույթի շրջանակներում։
2 020 թ. մարտի 1-ին Հայաստանում գրանցվեց կորոնավիրուսով վարակման առաջին դեպքը, և այդ օրվանից մեր կյանքը հիմնովին փոխվեց։ Առօրյայից դուրս եկան մի շարք պրակտիկաներ՝ հպում ենթադրող ողջույնի տարբեր ձևերից մինչև երևանյան թեժ սրճարանային ու փաբային ժամանցներ։ Մյուս կողմից, մեր կյանքում հայտնվեցին բոլորովին նոր իրեր ու իրողություններ՝ սկսելով թելադրել խաղի սեփական կանոնները։ Այդ իրերից ամենաառաջնայինը դիմակն է, որի «թեթև ձեռքով» հայտնվեցինք ու շարունակում ենք ապրել յուրօրինակ «դիմակահանդեսում»։ Ներկա մարդաբանական հետազոտությամբ առաջարկում եմ դիտարկել կյանքը համաճարակի օրերին՝ դիմակի պրիզմայով, դիմակից ասդին ու անդին. դիմակն ինչպես է հարթում իր ճանապարհը համաճարակի պայմաններում՝ մուտք գործելու և տեղավորվելու, մեղմ ասած, ոչ այնքան բարեհաճ տրամադրված մարդկանց կյանքում, ինչ է փոխում այն մեր ներսում ու արտաքինում և մեզնից դուրս՝ հասարակությունում։ Հոդվածում ի մի է բերված թվային մեդիա դաշտում՝ մարտի սկզբից շրջանառվող նյութերը (մեմեր, ծաղրանկարներ, վերբալ անդրադարձներ, լրագրողական հաղորդումներ ևն), որոնք առնչվում են ոչ միայն դիմակին, այլ վիրուսի կանխարգելման այլ միջոցներին և համաճարակային կյանքին։ Հետազոտության համար հիմք դարձած նյութերի մեծ մասը հավաքվել է Կորոնավիրուսի անվտանգ դաշտային գրանցումներ ֆեյսբուքյան խմբի շրջանակում՝ հեղինակի և այլ օգտատերերի ջանքերով[1]։ Դիտարկվել են նաև գրական նախաձեռնությունների (Դեկամերոն, Գրողուցավ) շրջանակում հավաքվող ու համավարակի ու դիմակի թեման շոշափող գեղարվեստական պատումները։ Հետազոտության համար էական են եղել համաճարակի առօրեականության օֆլայն դիտարկումները ևս։ Հետազոտական խնդիրները երեքն են. 1) Արտակարգ իրավիճակի և համաճարակի ժամանակաշրջանի դիտարկումն իբրև անցումային շրջան, որոնք հայաստանյան իրականության մեջ առայժմ, ըստ էության, համընկնում են, 2) անցումային այդ շրջանի, թերևս, ամենաբնորոշ տարրի՝ դիմակի քննությունը՝ իբրև սահմանային տարր՝ ինքնատիպ սահման մարդու և արտաքին աշխարհի, նախահամաճարակային անցյալի և հետհամաճարակային ապագայի միջև, 3) դիմակի կիրառությանն առնչվող պրակտիկաների քննարկումը։
Կյանքը սահմանին կամ համավարակ-սահմանը
Հ ամաճարակի և հատկապես Արտակարգ իրավիճակի հաստատումից (2020 թ. մարտի 16) հետո պարզ էր, որ հայտնվել ենք սովորական առօրյայից խիստ տարբերվող միջանկյալ մի իրավիճակում, որը շատ հիշեցնում է մարդաբաններին քաջ հայտնի՝ շեմային կամ լիմինալ փուլի մասին։ Առանձին մարդը, հասարակությունը և բնությունը պարբերաբար կանգնում են շեմային իրավիճակների առջև, որոնց հաղթահարումը արձանագրվում է ծեսով։ Անցումային ծիսակարգի տեսության հիմնադիրը Առնոլդ վան Գենեպն է, որը տարանջատեց երեք շրջան՝ առանձնացում, սահմանային անցում և վերամիավորում՝ նոր կարգավիճակով[2]։ Ինչպես որ առանձին մարդու կյանքում տեղի ունեցող փոփոխություններն են (տարիքային, հասարակական, հոգևոր, կրթական) բերում որոշակի ճգնաժամային վիճակի հաղթահարման և դրա ծիսական վավերացման (rites-of-passage), այնպես էլ, սեզոնային կամ օրացուցային անցումներն են հաղթահարվում ծեսում (տոներ)։ Այս տեսությունն ավելի ուշ զարգացրեց Վ. Թերները՝ կենտրոնանալով հատկապես վան Գենեպի առաջադրած երկրորդ` լիմինալ փուլի վրա, երբ մարդը և հասարակությունը ոչ «նախկին աշխարհում է», ոչ՝ «նոր աշխարհում»[3], այլ՝ մի տեսակ այդ երկուսի արանքում։ Արդեն ապրիլ ամսին իր օնլայն դասախոսություններից մեկով, նվիրված գլոբալիզացիոն պրոցեսներին համավարակի պայմաններում, մարդաբան Թ. Էրիկսենն առաջարկում է գլոբալ պանդեմիան դիտարկել կրկին թերներյան լիմինալության կոնցեպտի դիրքերից[4]։ Ընդ որում, ըստ նրա, հիմա խոսքը գլոբալ՝ համամարդկային, համաշխարհային ճգնաժամի մասին է, որում հայտնվել է գրեթե ողջ երկրագունդը։ Հայկական ֆեյսբուքյան հարթակի որոշ գրառումներ, երբեմն շատ պատկերավոր հաստատում են գլոբալ ճգնաժամային անցման՝ Էրիկսենի այս միտքը։ Մի դեպքում համաճարակի հետևանք Արտակարգ իրավիճակը զուգահեռվում է Նոյյան առասպելի և համաշխարհային ջրհեղեղյան ճգնաժամի հետ. «ժողովուրդ, ինձ թվում ա մեզ մի հատ ԱՂԱՎՆԻ ա պետք երբ լրանա 40 օր պատուհանից դուրս թողնենք տեսնենք ինչ լավ լուր կբերի»[5]։ Ջրհեղեղը հիշատակության առարկա է դառնում անգամ պաշտոնական տեքստերում, ինչպիսին Պարետի հաղորդագրությունն է Վարդավառի տոնի առիթով, բայց ոչ միայն Վարդավառի (տոնը ժողովրդական ընկալումներում հաճախ է կապվել ջրհեղեղի և մարդկության երկրորդ ծննդի հետ), այլ նաև համաճարակի առնչությամբ՝ ըստ էության նույնացնելով այդ երկուսը. «Ցավոք սրտի այս տարվա մեր «ջրհեղեղը»՝ կորոնավիրուսի համավարակը, դեռ չի նահանջում...»[6]։ Նշենք, որ կարանտինը ևս, ի թիվս մշակութային տարբեր քառասունք-անցումների (նորածնի, հանգուցյալի, նվիրագործյալների, նորապսակների ևն) իմաստաբանորեն կապվում է 40 օրվա հետ[7]։ Մեկ այլ դեպքում՝ համաճարակը, որպես միակ ռեալ սահման, ջնջում է մյուս, մասնավորապես, եղանակային սահման-անցումները՝ բաժանելով կյանքը վիրուսից «առաջ»-ի ու «հետո»-ի. «Հիմա էլ գարուն-ամառ-աշուն չկա և պատմությունը կրկին կիսվում է՝ մինչև կորոնան և կորոնայից հետո ժամանակաշրջանների»[8]։ Այս ընկալումը հատուկ է ոչ միայն հայկական թվային միջավայրին[9]։ Որոշ գրառումներում ու մեմերում էլ ջնջվեցին շաբաթվա օրերը՝ վերածվելով պարզապես օրերի, մի գաղափար, որ ավելի լավ արտահայտվում է շաբաթվա օրերի անգլերեն անվանումներով՝ ջնջելով դրանց սկզբի բաղադրիչներն ու պահելով միայն վերջին՝ «day» (օր) բաղադրիչը։ Ժամանակի շաբաթական ռիթմը կորցնելու մասին շատերն են արտահայտվում թե՛ օնլայն, թե՛ օֆլայն խոսքում։ Այսինքն, համաճարակի առօրյայի ծավալմանը զուգահեռ զգացվում է սովորական ժամանակային չափման վերացումը՝ մեծ (սեզոնային) ու փոքր (շաբաթական) ինտերվալների բաժանմամբ, ու կյանքը կարծես հայտնվում է զրոյական մի կետում։
Տարածականորեն ևս համավարակը բերում է բոլորովին նոր իրավիճակ։ Մի կողմից ունենք առկա տարբեր ֆիզիկական սահմանների կարծրացում, և այս առումով շատերը խոսում են գլոբալիզացիայի ճգնաժամի մասին. ամրապնդվում են միջպետական, ներպետական, հասարակական և անձնական սահմանները։ Մյուս կողմից՝ անկախ կարծրացող սահմաններից, մարդկությունը միավորվում է՝ հայտնվելով գրեթե նույն իրավիճակում։ Սա շատ նման է տոնական սահմանային այն վիճակին, որը միավորում է մարդկանց, եթե անգամ նրանք չեն մեկտեղվում, օրինակ, տոնական հրապարակում, բայց, միևնույն է, ապրում են համընդհանուր միասնության զգացում՝ անելով նույն կամ համարյա նույն տոնական գործողությունները։ Մեզանից ամեն մեկի՝ սեփական տանը, բայց բոլորի հետ ու բոլորի նման, գրեթե նույն զգացողություններով և նույն գործողություններով Նոր տարին դիմավորելու արարողությունը սրա լավագույն արտահայտությունն է։
Համավարակի սահմանում, հատկապես սկզբի՝ ինքնամեկուսացման շրջանում, որոշ գործողությունների, մասնավորապես, բազմազան ֆլեշմոբերի (հեքիաթասացությունից մինչև արվեստի հայտնի ու անհայտ գործերի ռեմեյքերի ստեղծում ու դրանցով կիսվելը) տարածումը տներում փակված մարդկանց միավորող, միմյանց կապող դեր են ստանձնում. մենք բոլորս կապվում ենք իրար հետ միևնույն գործողություններով։ Աշխարհի միավորման, ինքնատիպ մեկտեղման այս սկզբունքը համավարակի պարագայում մի ուրիշ արտահայտություն էլ ստացավ՝ ի դեմս աշխարհը մի կետում հավաքելու գաղափարի։ Սա հատկապես ընդգծվում է արդի տեխնոլոգիաների ընձեռած հնարավորությունների շնորհիվ, երբ համաճարակն առավել հասանելի դարձրեց օնլայն հանդիպումները, քննարկումները, ցուցադրությունները, բացվեցին հայտնի գրադարանների ու թանգարանների դռները ևն[10], դրանք բոլորն, ըստ էության, փոխադրվեցին մեր բնակարաններ։ Ինքը՝ տունը, բնակարանը՝ ինքնամեկուսացման տարածքը՝ իր տարբեր հատվածներով/սենյակներով սկսեց նորովի իմաստավորվել՝ նույնանալով աշխարհի հետ՝ տարբեր երկրներով/քաղաքներով։ Այս առումով հետաքրքրական է անձնագրային լեզվի՝ անձնագրերում դրվող միջպետական սահմանային հատումների դրոշմակնիքների նորովի կիրառությունը[11], որոնք հիմա արդեն վավերացնում են տան տարբեր սենյակների (սենյակ, խոհանոց, լոգարան ևն), ինչպես և օնլայն «սենյակների» (զում, ֆեյսբուք[12]) միջև սահմանային հատումները։ Այլ գրառումներում և ոչ վերբալ հրապարակումներում տանն ամփոփված աշխարհն ավելի փոքր սահմաններ ունի, ինչպես օրինակ՝ «Գրողի տարած խոհանոցը դարձել ա մեր տան մայրաքաղաքը։ Ով ուզում ա հելնի ման գալու, գալիս ա խոհանոց»[13] կամ «Մի կես ժամ անցնի, գնամ զալ, էրեխուն դպրոցից բերեմ» և այլն։ Աշխարհի նեղանալու, փոքրանալու նման ընկալմանն ու նրա տարբեր արտահայտություններին զուգահեռ՝ նկատելի է նաև սեփական բնակարանի մանրուքների խոշորացումը կամ դրանց հայտնվելը խոշոր պլանում։ Համաճարակի հատկապես սկզբնական շրջանում, երբ մարդիկ հիմնականում փակված էին տանը, կարելի էր լսել մտորումներ այն մասին, թե սկսել են նկատել իրենց տներում բաներ, որոնք նախկինում ամեն օր տեսել, բայց չէին նկատել։ Մանրամասների նման խոշորացումը երբեմն վերաբերում է նաև սեփական փողոցին, թաղին։ Խոշոր պլանում ամենից հաճախ հայտնվում են միջատները, փոքրագույնները կենդանական աշխարհից խոշորանում, մարդանում են։ Որպես նման զգացողությունների իսկական արտահայտություն կարելի է դիտարկել Վահե Բաղինյանի «Ճանճի կարանտինը» պատմվածքը, որ պատմում է հեղինակի և ճանճի զուգահեռ կարանտինների մասին[14]։
Սովորական առօրյայի և նրա ընկալումների նման փոփոխությունները մեկնաբանելու համար երբեմն նույնիսկ հատուկ քննության կարիք չի լինում, առանձին հրապարակումներ իրենք են անում դա։ Դրանցից մեկի համաձայն, օրինակ, երկրագունդը որոշել է արձակուրդ վերցնել՝ հանգստանալ մեզնից, մեր անվերջ անհամար տեղաշարժերից, ինչպես ազդարարում է մեքենաներից ազատագրված՝ հանգստացած մայրուղու մի լուսանկար՝ «Երկրագնդի արձակուրդը» վերտառությամբ[15]։ Ու կրկին արդիական է զուգահեռը տոն-անցման հետ՝ որպես հանգստի, աշխատանքից ազատ լինելու ժամանակահատված. հմմտ. որոշ լեզուներում տոն բառի ստուգաբանությունը՝ որպես զբաղված չլինելու, գործերից ազատ լինելու (ուկր. недiля), դատարկության, պարապության (ռուս. праздник) ժամանակահատված:
Մինչ երկրագունդն արձակուրդն է վայելում, մարդիկ իսկական փորձություն են ապրում՝ նոր իրերին հարմարվելու և նոր պրակտիկաներ յուրացնելու, տանը միաժամանակ ապրելու, հանգստանալու և տանից աշխատելու փորձություն, ինչն էլ համավարակի ճգնաժամային շրջանն իմաստաբանորեն մոտեցնում է նվիրագործական ծեսերին, որոնք, որպես կանոն, ուղեկցվում էին երբեմնի ծանրագույն փորձություններով[16]։ Վերջիններս մաս են կազմել մեծ տոների դեռ մարդկության պատմության արշալույսից սկսած[17]՝ որպես կանոն նշանավորելով նաև նոր հմտությունների յուրացում՝ անհրաժեշտ նոր՝ առավել հասուն կարգավիճակի ձեռք բերման համար։ Եվ այս համատեքստում հասկանալի է դառնում համաճարակի հաղթահարումից հետո արձակուրդ վերցնելու մտադրության բարձրաձայնումը՝ կարծես «նախանձելով» Երկրագնդին ու ակնարկելով համաճարակի փուլի տոնական ավարտի մասին. «Էս ամեն ինչը բարով-խերով պրծնի, մի հատ արձակուրդ վերցնեմ...»[18]։
Թ եև միջազգային առողջապահական կազմակերպությունները դեռ վաղ են համարում համաճարակի ավարտի մասին խոսելը, այնուամենայնիվ, վարակվածների ու վիրուսից մահացողների թվի նկատելի անկումը որոշ երկրներում համարվեց համաճարակի ավարտ։ Այն հանգամանքը, որ այդ ավարտը ստանում է տոնական ձևակերպումներ, գալիս է հաստատելու ծիսական սահմանի հետ համաճարակ-սահմանի համադրության արդարացվածությունը։ Երբեմն կիրառվում է տոնական շքերթների լեզուն, ինչպես Գերմանիայում, որտեղ մայիսի 20-ին բազմամարդ և, ամենակարևորը, անդիմակ երթերով մարդիկ ազդարարեցին համաճարակի հաղթահարումը՝ վանկարկելով՝ «Չեմ վախենում»[19]։ Չեխիայում հունիսի 30-ին համաճարակի հաղթահարումը նշվեց Պրահայի Չարլզ կամրջի վրա 500 մետրանոց սեղանի շուրջ համախումբ խնջույքով։ Այսպիսով շեշտադրումը դիմակից տեղափոխվեց հեռավորություն պահպանելու ցուցման վրա՝ կողք-կողքի կիպ նստելով հսկա սեղանի շուրջ, ինչը չի բացառվում, որ վկայի այն մասին, թե չեխերի համար, ի տարբերություն գերմանացիների, կարանտինի առաջնային փորձություն է եղել հեռավորության պահպանումը շփումներում։ Երկրորդ, ամենևին պատահական չէ տոնակատարության տարածքի ընտրությունը։ Ճիշտ է` տեսանյութում շեշտվում է Չարլզ կամրջի պատմականությունը, բայց ծիսական համատեքստում, ընդհանուր առմամբ, էական նշանակություն են ստանում այն բոլոր կառույցները`կամուրջները, կամարները, դարպասները, աշտարակները, որոնք լավագույնս ամփոփում են սահմանի, շեմի սիմվոլիկան[20]։ Ուշագրավ է, որ տոնի մասնակիցներից մեկը խնջույքն անվանում է մի տեսակ «կյանքի տոնակատարություն»՝ որ էլ չեն մնալու տանը ու չեն վախենալու դուրս գալ փողոց[21]։ Մենք, ցավոք, դեռ չենք կարող թույլ տալ մեզ մտածել համաճարակի ավարտի ձևակերպման մասին, բայց դատելով որոշ ֆեյսբուքյան գրառումներից, մեզ համար ևս առաջնային են լինելու տոնական հավաքույթները, սոցիալական շփումները՝ մարմինների ֆիզիկական հպումների ու միասնության վրա հիմնված։ Ֆեյսբուքյան օգտատերերից մեկը, կարծես հատուկ մարդաբանի հետազոտության համար նախատեսված հարցում էր արել ընկերներին՝ ինչ են անելու կարանտինի ավարտից հետո[22]։ Պատասխանների մեծամասնությունն առնչվում է սոցիալական և ֆիզիկական շփում ենթադրող ակտիվություններին՝ սրճարանում սուրճ խմել ու մարդկանց նայելուց[23] մինչև խնջույք-հավաքներ («Հավեսով բոլորով հավաքվելու ենք բնության գրկում՝ քեֆ անելու, որտեղ մեկս մյուսիս տեսնելուց գրկելու ենք, ուրախանալու ենք, ծիծաղենք, կարոտներս առնենք, հետևենք երեխաների ծափ ու ծիծաղին, ուրախ խաղերին ու վեճերին...») կամ էլ պարզապես՝ գրկախառնվել («Բոլորին գրկելու եմ»)։ Պատասխանների հաջորդ խմբում շեշտադրվում է փակ տարածքում ինքնամեկուսացման ցուցումը՝ պլանավորելով ճամփորդություններ (ուշագրավ է, որ սփյուռքահայերը հիմնականում խոսում են Հայաստան այցելելու, անգամ տուն գնելու մասին), արշավներ, տուրիստական ուղևորություններ։ Զբոսաշրջային հետազոտությունների ծիրում, այսօր, ճամփորդություն ներկայացնող մի շարք արարողություններ, կապված անցումային տարբեր փուլերի հետ, ինչպիսիք են, նախևառաջ, ավագ դպրոցն ավարտողների արշավ/էքսկուրսիան, նորապսակների հարսանեկան ճամփորդությունը, ինչպես և ուղևորությունը կենսաթոշակի անցնելու առիթով, դիտվում են որպես ինքնատիպ նվիրագործական տուրիզմ (a sort of rites-of-passage tourism), որի ընթացքում ծիսարարները հեռանում են սովորական կյանքից և հայտնվում իրենց համար ոչ սովորական, օտար և այս տեսանկյունից արդեն՝ դժվարին իրավիճակներում[24]: Ի դեպ, նույն գրառման ներքո արված մեկնաբանություններից մեկում կա նաև «երևի կգնամ թոշակի» պատասխանը, քանի որ, ինչպես օգտատերն է բացատրում «էս խմորը դեռ շատ ջուր կքաշի» և ինքն էլ այդ ընթացքում կհասցնի հասնել թոշակի տարիքի։ Առհասարակ, անցումային այլ փուլերի և դրանց հաղթահարումը վավերացնող ծեսերի հետ զուգորդումների վկայությունների հաճախ կարելի է հանդիպել հանրային խոսքում։ Այս առումով, պակաս հետաքրքրական չէր նաև ԿԳՄՍ նախարարի գրառումը 2020 թ. Վերջին զանգը չեղարկելու առիթով, որը եզրափակվում է հետևյալ բառերով՝ «Երբ վիրուսը հաղթահարենք, միասին նշելու ենք Վերջին զանգը, չտխրեք»[25]։ Այսպիսով, Վերջին զանգ-անցումային ծեսը տարածվում է ոչ միայն շրջանավարտների, այլև բոլորի վրա՝ որպես ընդհանրական ծես, որն այդպիսով կնշանավորի ոչ միայն հանրակրթության, այլ նաև համաճարակի անցումային շրջանի ավարտը։
Համաճարակի ավարտի ընկալումն իբրև կյանքի մի փուլի վերջ և բոլորովին նոր ընթացքի սկիզբ առավել խտացված է դրսևորվում վիրուսն անձնապես հաղթահարած մարդկանց մոտ։ Դրա պատճառը, թերևս, վիրուսի և մահվան/մահվան հավանականության հետ իրական բախումն է։ Վարակակիր մի աղջիկ վիրուսի հաղթահարումը զուգորդում է իր կյանքում՝ նոր կրթական ուղու սկզբի և երկրի կյանքում՝ համաճարակի հաղթահարման հետ՝ այդպիսով մեկտեղելով մի քանի սահմանների անցում. «Ես հուսով եմ, որ էս ամեն ինչից հետո իսկապես նոր կյանք եմ սկսելու, ընդունված եմ լինելու համալսարան, նոր կրթություն, նոր ընթացք է լինելու իմ կյանքում, ու էդ ամեն ինչը զուգահեռաբար համընկնելու է էս հիվանդության հաղթահարման, Արտակարգ դրության վերացման հետ, այսինքն, ես սպասում եմ իմ կյանքում ինչ-որ վերածննդի»[26]։
Մահվան և ծննդյան թեմաների արծարծումը տոնի առանցքային գծերից է[27], երբ մահն ընդհանուր առմամբ հնացած, մաշված, սպառված աշխարհի (հասարակության, մարդու) մահն է, ինչը նորոգ, կարգավորված աշխարհի ծննդյան միակ նախապայմանն է: Համաճարակի պարագայում ոչ միայն խորհրդանշական, այլև իրական մահվան ներկայությունը էլ ավելի է խտացնում անցումային փուլի դրամատիզմը և դրա հաղթահարման տոնականությունը։ Կյանքի և մահվան, ուրախության և տխրության՝ տոնին հատուկ այս համադրությունը հաճախ կարելի է տեսնել, զգալ ու ապրել նաև համավարակի օրերին: Երբ օրական շուրջ 1000 մահ գրանցող Իտալիայում վարակից փրկվածները իսկական օպերային համերգներ էին կազմակերպում իրենց պատշգամբներում, վարակվածության և մահացության ոչ պակաս ցուցանիշներ արձանագրած իսպանացիները կրքոտ երաժշտական պերֆորմանսներով հանդես գալիս, երբեմն մեղադրվում էին, թե էթիկապես ճիշտ չէ այդ ամենը՝ շատերի սգի ու տխրության ֆոնին։ Սակայն, սահմանին ապրելը մեզ միշտ մղում է նման «հակասականության», որ հնարավոր է նաև թույլ է տալիս քայլ առ քայլ հաղթահարել այդ նույն սահմանը։ Տոնի համար կարևորվում է այս համադրությունների հոգեֆիզիոլոգիական էֆեկտը[28]. հիվանդության և մահվան ներկայությամբ ինքնամեկուսացած կյանքի լարվածությունը նման տոնական դրսևորումներով թոթափելը, ամենայն հավանականությամբ, էական դեր ունի դրանցում։ Նկատի ունենանք նաև, որ լացն ու ծիծաղը, վիշտն ու ուրախությունը միշտ կապված են իրար հետ (հմմտ. «Դարդն ու խնդումն իրար ախպեր են», «Լացն ու ծիծաղն ախպեր են» ասացվածքները)[29], ինչն իր լավագույն արտահայտությունն է գտել տոնական կյանքում՝ արխայիկ տոնական կոմպլեքսներում՝ ի դեմս թաղման և առավել ուրախ ծեսերի համատեղման, կառնավալային մշակույթում՝ ի դեմս կատակային մահվան ու թաղման ամենաբազմազան արարողությունների և ծիսական խաղերի։ Կորոնավիրուսի օրերին հումորային մեմերի, տեսանյութերի, գրառումների առատությունը համացանցում՝ վարակվածների ու մահացողների օրեցօր աճող թվերին զուգահեռ համացանցից դուրս, ևս նույն տոնական ապրումների մասին է խոսում[30]։
Համավարակի ներկա շրջանը, սակայն, ոչ միայն ուրախության և տխրության, այլ հակասականությունների մի ողջ շղթայի խտացման շրջան է. ֆեյսբուքյան օգտատերերից մեկը նման հակասականությունների իսկական բույլ է ներկայացրել՝ 26 կետով, որոնք ամփոփել է մեկով՝ «ամեն ինչ մաքուր է, բայց ոչինչ մաքուր չէ»[31]՝ վերարժևորելով, ըստ էության, մաքուրի և կեղտոտի մեր պատկերացումները։ Սակայն, ի տարբերություն լացի ու ծիծաղի ծիսական միատեղման, սրանք ավելի շուտ մեր կյանք ներխուժած վիրուսի անճանաչելիությամբ են պայմանավորված։ Պրակտիկ հիմքով նման հակասականությունը տարածվում է նաև համաճարակի խորհրդանիշ դարձած դիմակի վրա (Դիմակն ամբողջությամբ չի պաշտպանում վիրուսից, բայց այն պետք է կրել[32]), սակայն վերջինիս դեպքում արդիական է նաև խորհրդանշական երկարժեքությունը. մի կողմից, դիմակը պատնեշ է մարդու և արտաքին միջավայրի միջև, մյուս կողմից, այն բոլորիս միավորող տարր է՝ անկախ կարգավիճակային տարբերություններից։
Դիմակ իրը
Ի րը, որը կոչված է կանխարգելելու Կովիդ-19 օդակաթիլային ճանապարհով փոխանցվող վիրուսային վարակումը՝ դիմակը, մինչև համաճարակը հայաստանյան առօրյայում գերազանցապես առողջապահական/բժշկական միջավայրերում կիրառվող և հենց այդ միջավայրերի հետ զուգահեռվող տարր էր։ Վերջին տարիներին նաև մեր երկիր հասած այլ վիրուսների պարագայում (SARS, MERS), ի տարբերություն համաշխարհային պրակտիկայի, այն երբեք չի դարձել առօրյա կիրառության իր։ Դիմակը եղել և մնում էր բժշկի արտաքին կերպարի բնորոշ նշաններից մեկը, և պատահական չէ տարածված և ժամանակ առ ժամանակ շրջանառվող մեմը՝ բժշկական հանդերձավորմամբ մարդու կերպարով՝ դիմակով, երկնագույն արտահագուստով և ձեռնոցներով, որին դիմում են որպես բժիշկ, իսկ նա պատասխանում է, թե բժիշկ չէ, այլ՝ վարսավիր։ Վարսավիրի փոխարեն, հասկանալի է, որ կարող էր լինել յուրաքանչյուր այլ մասնագիտությամբ մեկը։ Մեմն այդպիսով արձանագրում է մասնագիտական տարբերությունների ջնջումը՝ բոլորին դարձնելով բուժաշխատող։ Իրականում, համաճարակի պայմաններում, երբ համընդհանուր խնդիրը վիրուսի դեմ պայքարն է, բոլորս, իրոք, ինչ-որ առումով դառնում ենք նախևառաջ բժիշկներ՝ անկախ մեր մասնագիտական պատկանելությունից՝ զուտ բժշկական (մասնավորապես՝ վիրուսաբանական) նոր գիտելիքներ յուրացնելու արդյունքում։ Մյուս կողմից՝ համանման մեմերում արտահայտվում է անդեմության գաղափարը. պրակտիկ տեսանկյունից մարդիկ դժվար ճանաչելի են դիմակով, մարդիկ կորցնում են իրենց դեմքը[33]։ Մեր բուժաշխատողներից որոշների կողմից արտահագուստի վրա սեփական անունները գրելն ու հատուկ լուսանկարվելը անճանաչելիության դեմ «պայքարի» կեսկատակ քայլ կարելի է համարել[34]։ Սակայն սիմվոլիկ իմաստով անդեմությունը անցումային փուլ ապրող նվիրագործյալների գլխավոր բնութագրիչներից է. Թերների առաջադրած կոմունիտաս խումբը, որ գործում է ծեսում և տարբերվում է հասարակության առօրյա կառուցվածքից առաջին հերթին իր ապասոցիալականությամբ և անդեմությամբ, երբ մարդու արտաքինը հատուկ զրկում է տարբերակիչ նշաններից, բոլորը հայտնվում են զրոյական կետում, որից հետո միայն հնարավոր կլինի նոր՝ ավելի բարձր տարբերակիչ նշանների ձեռք բերումը։ Փաստորեն դիմակը գալիս է բոլորիս հավասարեցնելու և դարձնելու անճանաչելի, իրականում մենք բոլորս իրոք հավասար ենք վիրուսի առջև (վիրուսը հարուստ ու աղքատ, պատգամավոր ու վարորդ չի նայում, բոլորին է այցելում[35])։ Ճիշտ է, ոչ բժշկական դիմակների արտադրության մեջ նկատվեց որոշակի միտում նաև անհատականությունների ընդգծման՝ ի դեմս անվանական դիմակների, բայց, գլխավորը մնում է դիմակ – անդիմակ հակադրությունը և այն, որ բոլորն են պարտավոր լինել դիմակով՝ անկախ կարգավիճակից, և ապա, նման դիմակները այդպես էլ չստացան լայն կիրառություն (թերևս դեր ունի իշխանություններից եկող հորդորը՝ կրելու միայն բժշկական դիմակներ)[36]:
Արտաքին տարբերակիչ հատկանիշների վրա հիմնված մյուս հակադրությունը, որի լուծարումն ակտիվացվեց հատկապես դիմակի շնորհիվ, գեղեցիկ – տգեղ հակադրությունն է։ Շատ շրջանառվող մեմերից մեկի հերոսները նստարանին նստած բամբասող տատիկներն են, որ խղճում են պլաստիկ վիրահատություն արած աղջիկներին. «Ինչ անարդար ա, խեղճ աղջիկները էնքան ծախս արեցին քթները վիրահատեցին, շրթունքները լցրեցին, որ դիմակ դնեն»[37], իսկ մեմը մեկնաբանողներից մեկն ասում է. «զատո հիմա գեշն ու սիրունը խառնվել են իրար, դիմակի տակից բան չի երևում»։ Մեկն էլ գրում է թե՝ «Քիչ էր մնում սիրահարվեի, էն էլ հանեց դիմակը»[38]։
Դառնալով դիմակի համատեքստին՝ պետք է նշել, որ նկատելի է նաև որոշակի գենդերային տարբերակում. եթե գեղեցիկի ու տգեղի խոսույթի թիրախում կանայք են, ապա սեռականության և ամոթի խոսույթում հայտնվում են առավելապես տղամարդիկ։ Մարդաբան Լևոն Աբրահամյանը Ադամի և Եվայի պատմությունն է շարադրել նորովի՝ ծաղրանկարչության լեզվով՝ փոխելով թզենու տերևների տեղը առաջին կնոջ և առաջին տղամարդու կերպարներում և վերածելով տերևները դիմակների։ Այդպիսով, նա զուգահեռել է քիթն ու բերանը վերարտադրողական օրգանների հետ՝ ըստ էության կիրառելով մարմնական վերևի ու ներքևի՝ տոնական շրջադասության գործիքը[39]։ Հետո հայտնվում են մեմեր, որոնցում որպես դիմակ ծառայում է տղամարդու վարտիքը, իսկ կանանց պարագայում կրծկալներն են դառնում հաջող նյութ՝ դրանցից դիմակ ստանալու համար, բայց վերջինս գործում է առավելապես պրակտիկության դաշտում, հատկապես համավարակի սկզբում, երբ դիմակի դեֆիցիտ կար ամենուր[40]։ Այլ մեմերում դիմակն ընդգծում է առնանդամ - քիթ զուգահեռվող կապը. մի մեմում քննադատվում է դիմակի ոչ ճիշտ կրումը՝ միայն բերանը ծածկող դիմակի պատկերով, ինչը համադրվում է վարտիքը սխալ հագնելու հետ։ Նույն զուգահեռումը մի ուրիշ դեպքում հայտնի արվեստի գործերը նորովի մեկնաբանելու առիթ է ստեղծում, ինչպես Միքելանջելոյի Դավթի քանդակը՝ դիմակավորելով նրան ոչ միայն վերևից, այլև ներքևից[41]։
Մարդկային ու կենդանական գծերի միավորման մոտիվը ուշագրավ դրսևորում է ստանում նաև մեր դիմակային խոսույթում։ Դիմակը շատերն անվանում են դնչկալ՝ ակնարկելով կենդանիներին, մասնավորապես, շներին հագցվող դնչկալները և, այդպիսով, մարդկանց «կենդանականացումը»։ Այս առումով շատ բնութագրական է «Էս դնչկալին էնքան եմ սովորել, որ ինձ թվում ա հանեմ՝ կսկսեմ կծել-մծել» մայիս ամսին արված ֆբ գրառումը[42]։ Մասնավորապես, այս գրառումներն ակնարկում են ոչ միայն այն մասին, որ դիմակ-դնչկալն ակտիվացնում է մարդու կենդանական գծերը, այլ որ կենդանիներն էլ իրենց հերթին մարդանում են՝ ձեռք բերելով խոսելու, իսկ երբեմն էլ՝ փիլիսոփայորեն խոսելու[43] ունակություն։ Գրառումներում շան կերպարի հաճախակի ներկայությունը պայմանավորված պետք է համարել դիմակ – դնչկալ զուգորդմամբ, սակայն նշենք, որ միայն շան կերպարի միջոցով չէ, որ արտահայտվում է մարդ – կենդանի շրջադասությունը։ Որոշ մեմերում կենդանական աշխարհը ներկայացվում է վանդակներում պահվող թռչունների միջոցով՝ մարդիկ հայտնվում են վանդակում, իսկ թռչունները ազատության մեջ[44], որոշներում էլ այլ, այդ թվում՝ վայրի կենդանիների միջոցով՝ առաջ բերելով կենդանաբանական այգի – քաղաք փոխատեղունը. դրանցից մեկում, օրինակ, 2019 թ. մեջ խտացված նախահամաճարակային կյանքին, երբ մարդիկ էին այցելում կենդանաբանական այգիներ և նայում ճաղավանդակների հետևում գտնվող տխուր կենդանիներին, հաջորդում է համաճարակային 2020-ը, երբ կենդանիները դուրս են եկել քաղաք ու նայում են տներում, պատուհանների հետևում փակված և իրենց նախանձով նայող դիմակավոր մարդկանց[45]։ Մարդու և կենդանիների՝ տեղերով փոխվելու այս ընկալումը, կարծում եմ, կրկին հղում է տոնի միջոցով արդիականացող ժամանակների սկզբին և բնություն – մշակույթ հիմնարար հակադրության տոնական շրջադասությանը։ Առհասարակ, կենդանիները՝ որպես բնության իսկական ներկայացուցիչներ տոնի մշտական հյուրերից են. հիշենք կենդանական դիմակների արդիականությունը տոնում՝ սկսած հնագույն տոնական կոմպլեքսներից։ Ինչպես ցույց է տալիս Լ. Աբրահամյանը, տոնական դիմակը ոչ այնքան կերպարափոխության, որքան դեռ ժամանակների սկզբից՝ նախամարդկային ժամանակներից մարդու մեջ մնացած տարբեր, մասնավորապես, կենդանական էության դրսևորման միջոց է, երբ ոչ միայն «մարդիկ էին դեռ կենդանիներ», այլ նաև «կենդանիներն էին դեռ մարդիկ»[46]։ Արդի դիմակ/դնչկալ – մարդ/կենդանի խոսույթը փաստորեն այս մտքի իսկական արտացոլանքն է. կարելի է ասել, որ համաճարակը, որպես ժամանակի ինքնատիպ զրոյացում կամ ժամանակների սկիզբ, առիթ է դառնում մարդու՝ կենդանական, և կենդանիների՝ մարդկային թաքնված էությունների վերականգնման համար։
Մարդկանց՝ խոսելու ունակությունը կորցնելու ինքնատիպ վկայություններ են դառնում դիմակները, որոնց վրա կա արդեն խոսքի արձանագրում՝ չկարողանալով խոսել, մարդիկ իրենց խոսքն արտահայտում են դիմակի միջոցով[47]։ Դրանցից մեկի վրա, օրինակ, գրված է՝ Որ ասում եմ ես՝ դիմակը հետս ա։ Այս գրառումը, ի դեպ, շատ պատկերավոր կերպով խոսում է այն մասին, որ դիմակն այնքան է դարձել մարդկային կերպարի բաղկացուցիչը, նրա դեմքի երկրորդ մաշկը[48], որ ավելի ու ավելի անսովոր են դառնում սովորական՝ անդիմակ մարդիկ. նրանցից ամաչում են՝ արդիականացնելով սեքսուալության հետ կապը, մինչև անգամ նրանցից վախենում, խուսափում։ Եվ անմիջապես ակնհայտ է դառնում նախահամաճարակային և հետհամաճարակային դիմակների տարբերությունը՝ մեկը դարձել է բոլորիս էությունը, մյուսը միայն հանցագործներինն էր. «Նախկինում խանութ ու բանկ մտնող դիմակավորներից էին վախում, հիմա՝ անդիմակ մարդկանցից։ Տեսնես ի՞նչ անակնկալներ ունի ապագան...)»[49]։ Սա իհարկե ամենևին չի վկայում, թե հասարակությունն ամբողջապես հետևում է դիմակ կրելու պահանջին, բայց նման մտորումներ ծնվում են շատերի, կարծում եմ, անգամ նրանց մոտ, ովքեր համառորեն մերժում են դիմակը՝ չդարձնելով այն իրենց երկրորդ մաշկը։
Դիմակ կրելու/չկերելու պրակտիկաները
Հ այաստանում մայիսի 25-ից դիմակ կրելը դարձավ պարտադիր։ Ըստ էության, դիմակի հետ միասին ևս երկու պահանջներ ավելի հստակեցվեցին՝ ստեղծելով հակահամաճարակային կանոնների եռյակ՝ Կրիր դիմակ, հաճախակի լվացվիր, պահպանիր հեռավորություն[50]։ Սրանցից ձեռքերը լվանալու պահանջը ինտիմության դաշտից է, հետևաբար՝ հանրայնորեն անվերահսկելի։ Ինչ վերաբերում է մյուս երկուսին, ապա համաճարակի առաջին օրերից պարզ դարձավ, որ մեզ համար միմյանցից հեռավորություն պահելը բավական դժվար է։ Նույնիսկ եթե հստակ գիտակցում ես դրա կարևորությունը, միմյանց հանդիպելիս գրկելու, խոսելիս զրուցակցին մոտենալու սովորությունները բնազդաբար շարունակում են գործել։ Բայց խնդիրն այստեղ միայն բնազդները չեն, անշուշտ, այլ մեծ հաշվով՝ մեր մշակութային ընկալումները։ Համաճարակի ամենասկզբում հատկապես նկատելի էր դիմակ կրելու, հեռավորություն պահպանելու և առհասարակ զգուշավորությունը շփումներում չընդունելու, ավելին՝ ծաղրի ենթարկելու միտումը։ Զգուշավորությունն ընկալվում է որպես վախկոտություն և, այդպիսով, դառնում պախարակելի, անընդունելի վարքագիծ հատկապես արական միջավայրում, համենայն դեպս, «հերոսաբար»՝ անդիմակ, անձեռնոց ու միմյանց կիպ-կպած վարակվելն ավելի պատվաբեր է համարվում, քան զգուշաբար չվարակվելը։ Դրա մասին են խոսում ինչպես համաճարակի առօրյայի օֆլայն դիտարկումները, այնպես էլ օնլայն գրառումներն ու ոչ վերբալ հրապարակումները։ Ապրիլի վերջին տարածվում է մի մեմ, որի հերոսներն ամբողջությամբ սև հագած, «թզբեխ գցող և պպզած» տղամարդկանց կերպարներն են, որոնք մեզանում ունեն հատուկ՝ այսպես կոչված «քյառթուների» ենթամշակույթին պատկանելության ընկալում։ Դիմակավորներից մեկի հարցին անդիմակին, թե՝ «ախպեր, էս դու խի՞ դիմակով չես», տրվում է վերջինիս՝ ամոթանքի ենթատեքստով հանդիմանանքը՝ «Տո լավ, թարգի, եքա տղա ես» արտահայտությամբ, իսկ թե ինչ էր պատահել, որ տղաներից երկուսը դիմակ էին դրել, պարզ է դառնում երկրորդ դիմակավորի պատասխանից՝ «ապեր, բա իմացար Ստյոպիկենք դիմակի գործ են անում»[51]։ Այս մեմը շատ լավ խոսում է հատկապես մասկուլին միջավայրի որոշակի շրջանակում դիմակ կրելու հանդեպ վերաբերմունքի մասին՝ որպես ամոթալի, տղամարդուն չսազող մի բան, որը դարձել է ընդունելի միայն ընկերական աջակցության շարժառիթով. կրում են, որովհետև իրենց ծանոթ մարդը դիմակի արտադրության բիզնեսով է սկսել զբաղվել։ Դիմակ կրելն ու ընդհանրապես կարգին հետևելը համարվում է ոչ ընդունելի վարք՝ «մի տեսակ տղավարի չի էդ ամեն ինչը»[52], այսինքն՝ չի տեղավորվում արական էթիկետի մեջ։ Սակայն, վարվելակարգային այս նորմը երբեմն կիսում են նաև կանայք։ Մայիսի վերջին ֆեյսբուքյան գրառումներից մեկի հեղինակը խոսում է այն մասին, թե ինքը գիտեր, թե միայն տղաներն են «ամաչում» դիմակ կրելուց, բայց պարզվում է՝ աղջիկներն էլ են կիսում այդ «ամոթը»։ Նա բերում է Վերնիսաժում քայլող երկու աղջիկների պահվածքի նկարագրությունը, որոնք ծաղրական ծիծաղում են տեսնելով իրեն՝ դիմակով՝ բարձրաձայնելով, թե միևնույն է, իրենք երբեք չեն կրելու դիմակ[53]։ Համանման վկայություններ շատերը կարող են ունենալ հատկապես մինչև դիմակ կրելու պահանջի խստացումը։
Դիմակ կրելու, հեռավորություն պահելու վարքի հանդեպ նման գնահատականներն ի վերջո հանգում են առողջության և առողջապահության ընկալման խնդրին։ Այն մշակութաբանական հատուկ քննարկման հիմնախնդիր է, որին, պետք է ասել, առայժմ չկա անդրադարձ մեր հետազոտական միջավայրում, և ներկա իրավիճակն այս առումով շատ տիպական կարող է լինել։ Նույն ֆեյսբուքյան գրառումները երբեմն իսկական վերլուծական արժեք կարող են ունենալ։ Մի օգտատեր շատ բնորոշ կերպով է արտահայտվում, նշելով, որ մեզանում կա «առողջապահության նկատմամբ հեգնական, ծաղրական վերաբերմունքի մշակույթ»։ Նա մի դեպք է հիշում իր՝ կարծես ոչ կորոնավիրուսային առօրյայից, երբ մի միջավայրում առողջ ապրելակերպի մասին բարձրաձայնած իր դատողություններին ներկա տղամարդկանցից մեկը տարակուսանքով արձագանքում է, թե՝ «ես առաջին անգամն եմ տեսնում, որ տղամարդն էսքան մտածի իրա առողջության մասին, մի տեսակ տղուն չի սազում»։ Օգտատերն առողջության հանդեպ, իր բառերով, նման «ցինիկ» վերաբերմունքն ու անկարգապահությունն էլ համարում է այն պարարտ հողը, որն անհրաժեշտ եղավ այսօրվա համաճարակի համար[54]։ Կարելի է եզրահանգել, որ սեփական առողջությամբ մտահոգ լինելու որևէ ցուցադրում՝ որպես վախի արտահայտություն, որևէ կերպ չի խրախուսվում մեզանում, ընդ որում՝ նման մոտեցումն ունի որոշակի գենդերային տարբերակում։ Առողջության հանդեպ անհոգության, առողջությունը չկարևորելու մտածողության գեղարվեստական մի արտահայտությունը Սվետլանա Հովակիմյանի КамоНовирус վերնագրով պատմվածքն է՝ գրված համաճարակի օրերին։ Վերնագիրն արդեն ոչ միայն վիրուսի անվան՝ կորոնավիրուսի, այլև նշածս մտածողության ինքնատիպ ծածկագրումն է։ Պատմվածքի հիմնաքարային գաղափարը քյավառցիների՝ գավառցիների ապրելու սկզբունքն է՝ աշխարհի, անցյալի, ապագայի խնդիրները, բոլոր անհանգստությունները և մտահոգությունները մի կողմ ձգելը՝ «թալ դեն»-ը ու այսօրվա օրով ապրելը, որը հեղինակի պատումային տրամաբանության մեջ հասցվում է ընդհուպ մինչև աստվածային անկրքության (Бесстрастие – привилегия Богов)։ Սակայն, պատումի մուտքն ու ավարտը մի կողմից (հեղինակը պատումը սկսում է տեղեկատվությամբ լրահոսից, թե Գեղարքունիքի մարզը միակն է, որտեղ դեռ չի ներխուժել վարակը և ավարտում՝ «Քյավառ կորոնավիրուս չի մտել։ Չի մտնելու։ Ու որ մտնի էլ՝ կթալվի դեն։ Առողջություն բոլորիս») և ապրիլի 4-ից հետո (վիրուսի մուտքի ամսաթիվը Գեղարքունիք) ստեղծված համաճարակային վիճակը (երբ շատ շուտով Գեղարքունիքը վարակման մակարդակով ամենաբարձրերի շարքում է հայտնվում), մյուս կողմից, լավագույնս ցույց են տալիս նման վերաբերմունքի, ըստ էության, քննություն չբռնելը կյանքում։ «Դենթալողական» այս մոտեցումն առողջության հանդեպ, ինչպես կարելի է ենթադրել, չի սահմանափակվում տարածականորեն՝ ընդգրկելով միայն առանձին բնակավայրեր/փոքր հայրենիքներ (Գավառ), ոչ էլ ժամանակով՝ միայն համաճարակի ընթացքով։ Մինչև համաճարակի խիստ տարածումը, որն արտահայտվում է, որպես կանոն, մահվան տեսքով՝ սեփական մարզի, գյուղի, թաղի մակարդակով, գրեթե բոլոր գյուղերում կարելի էր լսել միևնույն՝ «մեր գյուղում տենց բան չկա», «մեր մոտ վիրուս չկա», «ստի տհե զատեր չկա»[55] և համանման արտահայտություններ։ Սրանցում երբեմն դրսևորվում է նաև հիվանդության, կոնկրետ վարակիչ հիվանդության ընկալումը՝ որպես կեղտ, աղտ՝ «մեր մոտ դեռ հալալ է»։ Եթե հետևենք աղտոտության մասին Մերի Դուգլասի[56] ունիվերսալ ձևակերպմանը՝ կեղտը այն է, ինչը չի գտնվում իր տեղում, ապա վիրուսի հետ կապված նման արտահայտություններն այդ ձևակերպման ուղղակի վկայություններն են. վիրուսը՝ որպես օտար մարմին, անտեսանելի միկրոբ, հայտնվում է ոչ իր տեղում՝ մարդկային մարմնում՝ աղտոտելով նրան՝ հիվանդացնելով։
Ժամանակի առումով ևս, առողջության հանդեպ նման վերաբերմունքը նոր բան չէ մեզանում։ Եթե փորձենք ժամանակագրորեն հետ գնալ ու քննարկել այն շարժառիթները, որոնք թելադրեցին 19-րդ դարավերջից հայ բժիշկների կողմից առողջապահական մամուլի հրատարակության գործի նախաձեռնությունը և, այդպիսով, լուսավորականության մի նոր ալիքի ծավալումը մեզանում[57], ապա կարելի է տեսնել, որ այն ժամանակ էլ առողջապահական վատթար վիճակի և հատկապես վարակիչ հիվանդությունների տարածվածության գլխավոր պատճառը հասարակության «քար անտարբերութիւնն [էր] դէպի սեփական առողջական կենցաղը»[58]: «[Ա]նհոգութիւն և կատարեալ անտարբերութիւն շատերը մեզանից տեսած կլինեն թէ՛ քաղաքներում և թէ՛ մանաւանդ գաւառներում մեր տգէտ ժողովրդի մէջ։ Քանի հիւանդներ վաղաժամ մեռել են կամ վնասուել լոկ այն պատճառով, որ չեն դիմել որևիցէ բժշկի իր ժամանակին», ասում է բժիշկ Աղասարյանը[59]։ Նկատի ունենանք, որ 19-րդ դարավերջին և 20-րդ դարասկզբին, որքան էլ որ տարածված էին վարակիչ հիվանդությունները (խոլերա, տիֆ, ժանտախտ, սիֆիլիս, ինֆլուենսա ևն), միևնույն է, չկար պանդեմիկ վիճակ, իսկ մյուս կողմից էլ հասարակության կրթական և սոցիալական մակարդակն անհամեմատելի էր 21-րդ դարի հայաստանցու հետ, և այս տեսանկյունից այսօրվա համաճարակային վարքի ընդհանրությունը հիշյալ շրջանի վարքի հետ շատ ավելի դիտարժան է և կարոտ հատուկ քննության։ Շատ հաճախ չկա վարակիչ հիվանդությունների մասին տարրական գիտելիք անգամ, մարդն իր հիվանդությունն ու առողջությունը համարում է միայն իրենը, իր անձնականը՝ չգիտակցելով դրա ներգործությունը հանրային առողջության վրա. «Ասա Նիկոլ, ինչ գործ ունես իմ հետ, իմ առողջությունը՝ ես» ձևակերպումը, որ ներկայացվում է ֆեյսբուքյան քննարկումներից մեկում՝ բերված կենդանի զրույցից, ասվածի պատկերավոր արտահայտությունն է։
Առողջության և հիվանդության արդի ընկալումները մի ուրիշ դեպքում կենդանություն են ստանում հակահամաճարակային կանոնների եռյակի նկատմամբ անբարեհաճ վերաբերմունքի, դրանք ուղղակի անտեսելու կամ դրանց պատշաճ կերպով չհետևելու մեջ՝ ճակատագրապաշտական մոտեցման դաշտում՝ «ինչ լինելու ա՝ լինելու ա» և նմանատիպ այլ ձևակերպումներով, որոնց բոլորի միտքն այն է, թե՝ եթե պիտի վարակվես կամ մեռնես, ուրեմն էդպես էլ կլինի, դու ոչինչ չես կարող փոխել։ Այս առումով տիպական է մի գյումրեցու խոսքը, որն ինքը՝ համացանցում շրջանառողը որակում է որպես՝ «կարճ ... մեր հավաքական կերպարի գաղափարախոսության մասին». «Է հըմի կարելի ա նաև մեռնել, էդ ինչ մի ողբերգություն ա, հըմի քովիդ-12-ից, թե 19-ից, թե 21-ից՝ ասենք՝ էդ ի՞նչ կարևոր է, է վերջը մի քովիդ ինձ տանելու է, է թո՛ղ 19-ը տանի հըմի, շա՞տ էական է...»[60]։
Շուտով ճակատագրապաշտությունը հայտնվում է նաև ազգային խոսույթում՝ իբրև համոզմունք, թե մեր ազգին բան չի կպչի։ Վերը հիշատակված պատմվածքն, ըստ էության, նաև այս համոզմունքի դրսևորումն է, ինչպես և Մեդիալաբի՝ «Մեր ազգը չի վարակվի, ցավդ տանեմ» վերնագրով շարժվող ծաղրանկարը[61]։ Հունիս ամսին տարածվեցին մեծ արձագանքներ գտած մեմեր՝ միջնադարյան ձեռագրերի հիմքով, որոնցից մեկը, ըստ էության, քննադատական ծաղրի է ենթարկում արդի դավադրաբանական դիսկուրսը (Արքայի՝ «Սելջուկները գալիս են, պտի հելնենք կռվենք իրանց դեմ» կոչին զինվորականները մեկը մյուսի հետևից տալիս են շատ ծանոթ պատասխաններ՝ «Այ ախպեր, սաղ ստից բաներ ա», «Արաբներից ավելի շատ մարդա մեռե», «Թուրքի սպանած գոնե մի հոգի գիդե՞ս»)[62]։ Դավադրաբանական տեսությունների քննարկումը դուրս է ներկա հաղորդման նպատակային շրջանակից, բայց վիրուսի և համաճարակի ռազմականացումը մեզ հետաքրքրում է այն առումով, որ բոլոր էքստրեմալ, սահմանային իրավիճակների մեջ համավարակն ամենից շատ հանրային խոսույթում համադրվում է պատերազմի հետ։ Այս համատեքստում դիմակն էլ համադրելի է դառնում վահանի կամ սաղավարտի հետ՝ որպես պաշտպանիչ միջոց, որը, սակայն, «քաջաբար» արհամարհվում է, քանի որ «մենք վահան կրող այր չենք», ինչպես դիպուկ և քննադատաբար նկատում է մեկնաբանողներից մեկը։ Իսկ՝ «Միևնույն է, վերջում բոլորիս էլ սպանելու են, ինչո՞ւ սաղավարտ հագնենք» մեկնաբանությունը ազգային ճակատագրապաշտության դրսևորում է՝ հակառակ նշանով. մենք, փաստորեն, կամ ճակատագրով հավերժ փրկված ազգ ենք, և մեզ ոչինչ այս կյանքում չի կարող վնասել, կամ ճակատագրով հավերժ կործանված նահատակներ։ Այս առաջին մեմի քոմենթներն էլ, կարծես, հիմք դարձան դրա երկրորդ մասի ի հայտ գալու համար՝ «Մենք նույն այրուձիից ենք, խի՞ պիտի վահան բռնենք»[63] վերտառությամբ, որն արդեն տանում է ազգ-ընտանիք գաղափարին: Այստեղ խաղարկվում է մեր օրերում հաճախ հնչող բողոքը հատկապես մեքենայում նույն ընտանիքի անդամների՝ դիմակ կրելու պահանջի հանդեպ, որը մեմի մեկնաբանություններից մեկում ուղղակի դրսևորում է նաև ստանում՝ «Եթե ես իմ կնոջ հետ նույն ձիու վրա եմ, ինչի՞ պետք ա սաղավարտ դնենք...»։ Այսպիսով թշնամու (օտարի) դեմ մարտի դուրս եկած այրուձին, որպես ազգի (յուրայինի) խտացում, նույնացվում է ընտանիքին՝ հավատարիմ ազգը ընտանիքի ձևով մոդելավորելու՝ հայերիս բնորոշ սկզբունքին[64]։
Շուտով պաշտոնական լեզուն ևս դիմեց ժողովրդական ռազմականացման լեզվին՝ հունիսի վերջերից տարածելով նոր՝ «Կրիր, որ կրենք» կարգախոսը՝ բառախաղի եղանակով կիրառելով «կրել» բառի ժողովրդախոսակցական բազմիմաստությունը[65]։ Ցավոք, հուլիսի 13-ից պատերազմի խոսույթը ծավալվեց արդեն իրական պատերազմական գործողությունների շուրջ, երբ ադրբեջանական զինված ուժերը սկսեցին հրետակոծել Տավուշի մարզի մի շարք բնակավայրեր։ Եվ, ըստ էության, իրական պատերազմական իրավիճակի ստեղծումն ակտիվացրեց ու առաջին պլան բերեց պատերազմ-սահմանը, որի առկայությամբ խամրեց անգամ կորոնա-սահմանը. նկատելի էր համաճարակի մասին լուրերի և քննարկումների նվազում ինչպես օնլայն, այնպես էլ օֆլայն միջավայրերում՝ վկայելով մեզանում պատերազմի ընկալման մասին որպես սահմանայնության խտացում։
Ինչպես կարելի է դատել համավարակի առօրյայի օֆլայն դիտարկումներից՝ դիմակի կրումը կարևոր է ոչ միայն ինքնին՝ որպես պաշտպանիչ միջոց, այլ նաև այն իմաստով, որ որոշակի ուղերձ է հղում դիմացինին՝ թելադրելով համապատասխան վարք։ Վերջինիս շրջանակի մեջ է մտնում երկրորդ հակահամաճարակային կանոնը՝ հեռավորության պահպանումը։ Վերն ակնարկեցինք հատկապես այս երկրորդ կանոնի պահպանման դժվարության մասին՝ պայմանավորված նախևառաջ բնազդներով։ Համաճարակի սկզբում սա իրոք կարող էր էական լինել, երբ մենք նոր-նոր էինք յուրացնում հակահամաճարակային վարքագծեր, այդ թվում՝ դիմակ կրելու։ Մարդիկ միմյանց հանդիպելիս սովորականի նման գրկախառնվում, նույնիսկ համբուրվում էին։ Անգամ եթե ոմանք ուղղակի ասում կամ ակնարկում էին վիրուսի և զգուշավորության մասին, դիմացինը կարող էր կարևորություն չտալ դրան՝ շարունակելով ողջույնի սովորութային պրակտիկայի գործադրումը։ Այսպես, ապրիլի 13-ին Զատկի մեռելոցին գերեզմանոց այցելած կանանցից մեկը մոտենալով հարազատի գերեզմանում արդեն գտնվող բարեկամուհուն, հեռվից ասում է՝ «պաչել-մաչել չկա», իսկ վերջինս, «կարոտել ենք, այ մարդ, էս վարակը չի թողում իրար տենանք» ասելով, սովորականի նման գրկում և համբուրում է նրան[66]։ Թվում էր, թե դիմակը պիտի որոշակիորեն զսպեր մարմնական հպումներ ենթադրող վարքը, սակայն, կարծես, այն շատ փոքր չափով է ունենում նման անուղղակի ազդեցություն։ Ավելին, ընկալվելով իբրև խոչընդոտ սովորական առօրյա պրակտիկաների համար, ավելի հաճախ կարելի է նկատել, որ մարդիկ դիմում են դիմակից առժամանակ ազատվելուն. միմյանց հանդիպելիս գրկախառնվելու ու համբուրվելու նպատակով դիմակը հանելու կամ իջեցնելու, իսկ բաժանվելուց՝ դնելու/բարձրացնելու վարքի արձանագրումներ կարելի է անել ինչպես կենտրոնում՝ Երևանի կենտրոնական փողոցներում, խանութներում և հանրային այլ վայրերում, այնպես էլ ծայրամասերում՝ մարզային քաղաքներում և գյուղերում։
Նման վարքը առողջության և հիվանդության ընկալումների հետ միասին արդիականացնում է մեկ ուրիշ՝ պետական ինստիտուտների հանդեպ վստահության խնդիրն ու դնում դրա հետազոտության անհարժեշտության հարցը. դիմակը դիտվում է որպես պաշտոնական պահանջ, որը միայն ձևականորեն է պահվում։ Այսինքն, թեև իրականության մեջ մեր կյանքը կարծես կառավարվում և վերահսկվում է վիրուսի կողմից՝ թելադրելով որոշակի վարքային կանոններ, սակայն հասարակության մի ստվար հատվածի համար դրանք ընկալվում են որպես կառավարության կողմից թելադրված պահանջներ, որոնց կարելի է հետևել միայն ձևականորեն և որոնք դիտարկելի են պետական ինստիտուտների հանդեպ ավանդաբար գործող անվստահության դաշտում[67]։ Ներկա հետազոտության շրջանակում կքննարկենք նման վարքը միայն առողջության/հիվանդության ընկալման համատեքստում։ Այս իմաստով, կրկին ուշագրավ կլինեն զուգահեռներն անցյալի հետ։ 1881 թ. Երևանում հրապարակ եկած մեր առաջին առողջապահական ամսագիրը՝ Առողջապահական թերթը (հիմնադիր խմբագիր բժիշկ՝ Լևոն Տիգրանյանց) իր անդրանիկ համարի հրապարակումներից մեկը նվիրում է հայերիս շրջանում ողջույնի նորամուտ մի ձևի՝ «պռոշտուն»[68]։ Մեծ տոների ժամանակ կամ էլ հեռավոր տեղերից վերադառնալիս միմյանց գրկելու և երեք անգամ շուրթերով համբուրվելու այս սովորությունը հեղինակը համարում է «ամենագռեհիկ» և «ամենավնասակար» սովորություններից մեկը՝ որպես վարակիչ հիվանդությունների, կոնկրետ սիֆիլիսի տարածման ուղիղ աղբյուր։ Ըստ հեղինակի՝ այն գալիս է ռուսական միջին և ռամիկ դասից և Հայաստանում տարածվում հիմնականում վաճառականների միջոցով. «Մենք շատ օրինակներ գիտենք, որ այդպիսի վաճառականը, ամաչելով իր ախտը յայտնելու, ոչ միայն իր ընտանիքը վարակել է նոյն ախտով, այլեւ միւս օրն, ըստ նօր սովորութեան, համբուրուելով իր բոլոր ծանօթների ու բարեկամների հետ, սոցանից էլ մի քանիսին վարակել է»[69]։ Այս հաղորդումը վկայում է մի կողմից հիվանդությունը՝ որպես մեղք ընկալելու, մյուս կողմից, հարազատների և բարեկամների առողջության համար մտահոգվածության խնդրի մասին։ Քրիստոնեական հավատքի և գաղափարախոսության մեջ հիվանդությունը և մեղքը, թեև ուղղակիորեն կապված չեն միմյանց հետ (Աստված չի պատժում մարդուն), սակայն հիվանդությունը հաճախ իմաստավորվում է Աստծո հետ հիվանդի ունեցած փոխհարաբերությունների համատեքստում (հիվանդությունը՝ որպես հետևանք Աստծո հետ անհատի փոխհարաբերությունների խախտման)[70]։ Մեղքի և հիվանդության փոխհարաբերության մասին այս ընդհանուր կոնցեպտից զատ (որը, հատուկ լինելով համաքրիստոնեական միջավայրին, ենթադրելի է, որ բնորոշ է նաև մեզ՝ հայերիս) ներկայացված հրապարակման մեջ որոշիչ է նաև բերվող կոնկրետ հիվանդությունը՝ որպես սեռական ճանապարհով փոխանցվող և, հետևաբար, սեռական անընդունելի վարքի հետևանք։ Ի դեպ, նույն հոդվածագիր բժիշկը քննադատության է ենթարկում նաև «ձեռք տալու»՝ ձեռքով բարևելու սովորույթը, որը ռեալ խնդիր դարձավ նաև մեր օրերում և կարծես նկատելիորեն դուրս է եկել կիրառությունից կամ էլ փոխարինվել է նվազ շփում ենթադրող նոր ձևերով, ինչպես, օրինակ, բռունցքների հպումն է[71]։
Ամփոփում
Ն ույնիսկ դիմակի միջով՝ անլիարժեք շնչառությամբ, աղճատված ձայնով դիտարկելով կյանքը համավարակի օրերին՝ դժվար է ինչ-որ մի կետում կանգ առնելը։ Ոչ միայն այն պատճառով, որ համաճարակ-սահմանն է ինքնին շատ բազմաշերտ, այլ որովհետև այն շարունակում է ապրել ու մեզ էլ ստիպել ապրել սահմանին։ Նախահամաճարակային անցյալի ու հետհամաճարակային ապագայի միջև անցումային այս շրջանը շատ ընդհանրություններ է դրսևորում տոն-անցումների հետ։ Ինչպես որ տոնին՝ կյանքը հայտնվում է առօրյայից տարբեր տարածության և ժամանակի մեջ։ Տոնական անցումներին բնորոշ տարածական դատարկությունը կամ, ընդհակառակը, միախառնվածությունը, չտարանջատվածությունը կորոնավիրուսի սահմանին ներկայանում են միասին. աշխարհը դատարկվում է, ամայանում դրսում՝ տնից անդին, և ընդհակառակը, միախառնվում ներսում՝ տնից ասդին: Մի կողմից աշխարհը դատարկվեց (արձակուրդ վերցրեց), բազմամարդ ու աշխույժ շատ մեգապոլիսներ ու ավելի փոքր քաղաքներ վերածվեցին ուրվական-քաղաքների՝ դատարկված մարդկանցից, մյուս կողմից, ինչպես վկայում են համավարակին առնչվող օնլայն և օֆլայն դիտարկումները, այն տեղափոխվեց մարդկանց տներ՝ տարածականորեն խտանալով դրանցում։ Ժամանակային առումով, գործ ունենք վերջինիս զրոյացման կամ անժամանակության հետ՝ սեզոնների, շաբաթվա օրերի վերացմամբ, որը, կրկին, հիշեցնում է անժամանակությունը կամ ժամանակի կանգը տոն-սահմանին[72]։ Տոնական անցման հետ համաճարակի համադրությունը հաստատվում է դրա ավարտը տոնականորեն նշելու օրինակներով կամ նման մտորումներով։
Համաճարակ-անցումը ակտիվացնում է ծիսական անցումային իրավիճակներին բնորոշ արխայիկ որոշ իրողություններ, որոնցից է առօրյայում գործող հակադրությունների չեզոքացումը և դրանց շրջումը։ Տոնին հատուկ այս գործելաձևերն իրականացնելու մեջ որոշիչ է դիմակի դերակատարումը. դիմակը հայտնվում է մասնավորապես մարմնական վերև – ներքև, գեղեցիկ – տգեղ, կենդանի – մարդ հակադրությունների համահարթեցման կամ շրջման խոսույթում, ավելին՝ դառնում շրջումն իրագործելու առանցքային միջոցը։ Բայց եթե տոնական շրջադասությունն առավելապես վերաբերում է հասարակական հակադրություններին՝ միջնադարյան կառնավալում տեղերով փոխվում են սոցիալական վերևն ու ներքևը՝ արքան և ծաղրածուն, իսկ հնագույն ավստրալիական տոնում՝ հասարակության դուալ կեսերը և դրանց հետ կապված բոլոր հակադրությունները՝ տղամարդ – կին, տարիքային մեծ – փոքր, աջ – ձախ ևն, ապա համաճարակ-անցումում շրջվող հակադրությունները հանգում են բնություն – մշակույթ հակադրությանը։ Առաջին պլանում հայտնվում է մարդու մարմինը՝ մի դեպքում ընդգծելով նրա սեռականությունը և կենդանականությունը, մյուս դեպքում՝ ջնջելով մարմնի արհեստական (մշակութային) միջամտությունները, թողնելով մարդու բնական տեսքը։ Թերևս, համաճարակի պայմաններում նկատվող որոշակի մղումը դեպի բնությունը (ընտանեկան արշավներ դեպի բնություն, գյուղերում հող կամ տուն գնելու որոշակի միտում) և բնատնտեսությունը (նկատելի է տանը, սեփական ձեռքով հաց թխելու, ընդ որում, համավարակի օրերին կարելի է ասել մոդայիկ դարձավ ամենաբնական խմորիչով՝ թթխմորով հացաթխման պրակտիկայի ակտիվացումը) նույնպես կարելի է դիտարկել բնական մարդու ակտիվացմամբ։
Համավարակը ջրի երես հանեց առողջության և հիվանդության, հատկապես վարակիչ հիվանդությունների ընկալումները մեզանում՝ ցույց տալով, որ դրանք քիչ են փոխվել 19-րդ դարավերջի և նախորդ դարասկզբի ընկալումների համեմատ։ Ինչպես ավելի քան մեկ դար առաջ, այնպես էլ այսօր, էթիկական ու վարքային ընդունված նորմերին հետևելն ավելի է կարևորվում, քան վարակվելու կամ դիմացինին վարակելու կանխարգելումը՝ յուրացնելով շփման նոր պրակտիկաներ և նոր էթիկական նորմեր։ Դիմակն, ըստ այդմ, սկզբում դառնում է ամոթի խորհրդանիշ. ամոթ՝ սեփական առողջությամբ մտահոգ լինելու համար, որքան էլ, որ ասվում է, որ նույն բժշկական դիմակը ոչ թե չվարակվելու, այլ դիմացինին չվարակելու համար է։ Եվ եթե այլ երկրներում «Չեմ վախենում»-ը արդիական է դառնում միայն կարանտինի ավարտը նշանավորող տոնում, ապա մեզ մոտ գործում է կարանտինի օրերին՝ դիմակ չկրելով ուղղակի հայտարարելով՝ Չեմ վախենում։ Դիմակ կրելու պահանջի խստացմամբ այն ամոթի խորհրդանիշից վերածվում է անվստահության խորհրդանիշի՝ ընդամենը տուգանքից խուսափելու միջոցի, որ կրում են զուտ ձևականորեն՝ այդպես էլ չդառնալով հասարակական համերաշխության և, առավելևս, պետական հնազանդության միջոց, ինչպես այլուր։
Համաճարակի խոսույթի ռազմականացումը, թերևս, ունիվերսալ երևույթ է (սկսած մեմերից վերջացրած ռազմական ուժերի կիրառությամբ համավարակի դեմ պայքարում), սակայն իրական պատերազմական վիճակը մեզանում հուլիսի կեսերին ցույց տվեց համաճարակ-սահմանի զգացողության թուլացումը պատերազմ-սահմանի ֆոնին։ Մի պահ անգամ, հատկապես ռազմական գործողությունների և դրանց հաջորդող օրերին, կարծես ամբողջությամբ մոռացվեց վիրուսը։ Սակայն անկախ նրանից, թե ինչով է պայմանավորվում սահմանը, առաջնային է ինքնին սահմանի ներկայությունը, որը միավորում է բոլորիս, անգամ ֆիզիկական սահմանների ամրապնդման ու հեռավորության պարագայում։ Նման միավորումը պարադոքսալ կարող է դիտվել, երբ համավարակային ճգնաժամը քննարկվում է մերձավորության առաջնայնության և ֆիզիկական փոխհարաբերությունների կարևորման համընդհանուր սոցիոլոգիական դիրքերից[73], մինչդեռ, այս հետազոտության շրջանակում ես փորձեցի ցույց տալ, թե ինչպես է անհետանում պարադոքսը, երբ միասին միայնակ ապրելը կորոնավիրուսի օրերին դիտարկվում է լիմինալության համատեքստում։
[1] https://www.facebook.com/groups/244046123298378/?epa=SEARCH_BOX
[2] А. ван Геннеп, Обряды перехода, М.: «Восточная литература», 2002
[3] Тэрнер В., Ритуальный процесс // Тэрнер В., Символ и ритуал, М.: «Наука», 1983
[4] Eriksen T., What does the coronavirus tell us about overheated globalization? // https://www.facebook.com/PanoramaHiM/videos/559813134914153/ [17.04.2020], [29.05.2020]
[5] https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1080924468958401&id=100011225736504, [30.03.2020], [29.05.2020]
[6] https://www.facebook.com/tigran.avinyan/posts/2526186804352391? [17.07.2020], [17.07.2020]
[7] «Կարանտին» բառեզրը սերում է իտալերեն quaranta giorni-ից, որ բառացի նշանակում է «40 օրվա տարածք» (quaranta՝ քառասուն), լատիներեն quadraginta-ից՝ «քառասունից»։ Բառեզրը կապվում է 1377 թ.-ից գործադրված վենետիկյան քաղաքականության հետ առ այն, որ ժանտախտի վարակ ունեցող երկրներից ժամանող նավերը պետք է նավահանգստում մնային 40 օր՝ համոզված լինելու համար, որ նավի վրա չկան թաքնված դեպքեր։ Բառեզրի հետագա իմաստային ընդլայնումը՝ որպես «հարկադիր մեկուսացման ցանկացած շրջան» սկիզբ է առնում 1670-ականներից։ Տես. https://www.etymonline.com/word/quarantine [23.07.2020]։
[8] https://www.facebook.com/alexandermartirosian/posts/2763326110461125 [27.05.2020], [29.05.2020]
[9] https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3556029457758623&set=a.269337533094515&type=3&theater [6.04.2020], [5.07.2020]
[10] Այս մասին տես նաև. Amiryan T., Skin Crisis https://haypinsitu.com/tigran_amiryan/?fbclid=IwAR0yAHyEfzGYOADH1DRA_OQGRXKpKjLukohNMMWTg9REQRaixuCEMwU8o8s։
[11] https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3566580710024575&set=a.591362800879729&type=3&theater [2.06.2020], [22.07.2020]։ Այս առումով հատկանշական է ։
[12] Ի դեպ հատկանշական է օնլայն խմբային հանդիպումների համար նախատեսված ֆեյսբուքյան տարածքի ռում՝ սենյակ անվանումը։
[13] https://www.facebook.com/groups/961997247182104/permalink/2805468609501616/ [4.04.2020], [22.07.2020]։
[14] Ռուսալեզու ֆբ հարթակից այս համատեքստում ուշագրավ է հետևյալ գրառումը՝ «Կարանտինի երկրորդ շաբաթ։ Զրուցեցի սարդի հետ։ Լավ շփվեցինք։ Նա էլ է վեբ դիզայներ», նրան ուղեկցող մեկնաբանություններով. https://www.facebook.com/groups/1014127548666260/permalink/2990953960983599/ [29.03.2020], [18.07.2020]։
[15] https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10221829645879963&set=a.10201545500989018&type=3&theater [23.03.2020], [20.07.2020]։
[16] Տես, օրինակ, Элиаде М., Тайные общества: Обряды инициации и посвящения, М.: «Гелиос» 2002։
[17] Ավելին, համարվում է, որ հենց դրանք են դարձել այն առանցքը, որի շուրջ ծավալվել է արխաիկ տոնական կոմպլեքսը։ Տես. Абрамян Л., Первобытный праздник и мифология, Ер.: Изд. АН АрмССР, 1983
[18] https://www.facebook.com/hovik.charkhchyan/posts/2967722879929691 [3.04.2020], [22.07.2020]։
[19] https://www.facebook.com/pierre.mancini.9003/videos/140041800982192/ [20.05.2020], [23.07.2020]։
[20] Հիշենք հին և նոր տարիների սահմանին արվող ամանորյա հրավառությունները ժամանակակից մեծ քաղաքներում՝ Բեռլինի Բրանդենբուրգյան դարպասների մոտ, Մելբուրնի Հարբոր-բրիջ կամրջի, Էֆելյան աշտարակի, Բիգ Բենի և հայտնի այլ աշտարակների վրա։
[21] https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=IZ9eP4HVmb4&feature=emb_title [1.07.2020], [23.07.2020]։
[22] https://www.facebook.com/jorj.hamian/posts/10222249580085949 [22.04.2020], [24.07.2020]։
[23] Ընդ որում, բոլոր դեպքերում հիշատակվում է Կասկադը՝ նկատի ունենալով Կասկադի տարածքի սրճարանները, ինչը կարող է վկայել այն մասին, որ հենց այդ տարածքն է այսօրվա Երևանում սրճարանային մշակույթի կենտրոնը, որտեղ ծավալվում է հանրային աշխույժ շփումը։ Ի դեպ, սա հետաքրքիր է քաղաքի սրճարանային կենտրոնի հետագիծն ունենալու առումով, որի նախորդ հանգրվաններն էին 1960-ական թթ. «Բերմուդյան եռանկյունի» հատկանշական բնորոշումը ստացած տարածքը (այդպես էր կոչվում սրճարանային եռյակը՝ Կազիրյոկ, Պոպլովոկ, Սկվոզնյաչոկ, որոնց ցանցն ընկնողն այլևս չէր կարողանում դուրս գալ այնտեղից) և 1990-ականների վերջերից Աբովյան փողոցի և Օպերայի շրջակայքի սրճարանային միջավայրերը, տես. Ստեփանյան Գ., Սրճարանային միջավայրը Երևանում. արևելյան տարածք արևմտյան հետագծով // Հայ ժողովրդական մշակույթ, 14, Ավանդականը և արդիականը հայոց մշակույթում, Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018, էջ 340-352։
[24] Chick G., «Anthropology/Pre-history of Leisure» // A Handbook of Leisure Studies, Ed. by Ch. Rojek, S. M. Shaw, A. J. Veal, Palgrave Macmillan, 2006, 41-54.
[25] Վերջին զանգը, որպես ժամանակակից անցումային ծես, հանրակրթության շրջանի ավարտի ծիսական վավերացումն է, որ նշանավորում է դպրոցականների հասունացումն ու նոր կյանքի, մեծերի հանրույթի մեջ ներգրավումը։ Այս մասին տես. Ստեփանյան Գ., Վերջին զանգն իբրև նորօրյա անցումային ծես // Հայ ազգաբանության և հնագիտության խնդիրներ, Երիտասարդ գիտնականների X գիտաժողովի նյութեր, հ. 3, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2007, 189-199։
[26] Հաղթելով կորոնավիրուսը. Նարեի և նրա ընտանիքի պատմությունը https://www.facebook.com/CivilNet.TV/videos/752087075643592/ [9.07.2020], [23.07.2020]։
[27] Бахтин М., Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса, М.: «Художественная литература», 1990, 93-94։
[28] Տոնի հոգեթերապևտիկ էֆեկտի մասին տես. Абрамян Л., Первобытный праздник и мифология։
[29] Ղանալանյան Ա., Առածանի, Եր. 1960, էջ 62։
[30] Ասվածի լավագույն վկայությունը կարող է լինել մեր՝ մշակութային մարդաբաններիս՝ Կորոնավիրուսի անվտանգ դաշտային գրանցումներ ֆեյսբուքյան հիշատակածս խմբի 43 թեգերից՝ թեմատիկ խմբավորումներից «կատակներ և հումոր» թեգի՝ ամենամեծաթիվ լինելը՝ 436 գրառումով՝ 02.08.2020-ի դրությամբ։
[31] https://www.facebook.com/samvel.saakyan/posts/2939896182723472 [05.04.2020], [27.07.2020]։
[32] Միջազգային մակարդակով դիմակի պիտանելիության մասին հակասական մոտեցումների մասին տե՛ս, օրինակ, Wallee M. This is My Woice in a Mask, Space and Culture 2020, Vol. 23(3) 265 –268:
[33] Անգամ հայտնի, հանրաճանաչ դեմք ունեցող պատգամավորներն, օրինակ, կարող են չճանաչվել ոստիկանների կողմից, ինչպես եղավ հունիսի 14-ին Երևանում տեղի ունեցած քաղաքական ակցիաներից մեկի ժամանակ, և ոստիկաները փորձում էին բերման ենթարկել փողոցային ակցիային մասնակցող պատգամավորին, ու հետո ներողություն խնդրեցին՝ պատճառաբանելով, որ դիմակի պատճառով չեն ճանաչել նրան։
[34] https://www.facebook.com/groups/244046123298378/permalink/263709524665371/, [14.04.2020], [30.05.2020]։ Ի դեպ, շուտով խնդիր դարձավ մարդկանց դեմքերի անճանաչելիությունը՝ դիմակով պայմանավորված ։ Ըստ ԱՄՆ Ստանդարտների և տեխնոլոգիայի ազգային ինստիտուտի (NIST) ուսումնասիրությունների՝ դիմակի կողմնակի էֆեկտ ճանաչվեց մարդկանց դեմքերի ճանաչման ալգորիթմերի խախտումը՝ որոնց համար որոշիչ է քթի տեսանելիությունը, և սկսեցին քայլեր իրականացվել նոր ալգորիթմերի ուղղությամբ, որոնք կնույնականացնեն դեմքը աչքերի շրջանակի միջոցով. Vinsent J., Face masks are breaking facial recognition algorithms, says new government study https://www.theverge.com/2020/7/28/21344751/facial-recognition-face-masks-accuracy-nist-study?fbclid=IwAR0Y2pgMapiFWhB9bkR_kevEhWjsL-5J8yNLEjNF9yIFDLA4xmTdrwQVJGM [28.07.2020], [29.07.2020]:
[35] Վիրուսի՝ բոլորին հավասարեցնելու իրողությունն ու ընկալումը բազմազան արտահայտություններ է ստացել, որոնցից, կարծում եմ, ամենաբնորոշը Դա Վինչիի Խորհրդավոր ընթրիք կտավի հիմքով արված մեմն է. ոստիկանները ցրում են Հիսուսի ու նրա աշակերտների ընթրիքը՝ ասելով՝ «Կարևոր չէ՝ ով է ձեր Հայրը, սա անօրինական հավաք է»՝ այդպիսով հավասարեցնելով սրբերին և սովորական մահկանացուներին https://www.facebook.com/photo.php?fbid=4157006120983510&set=a.566607626690062&type=3&theater [8.04.2020], [22.07.2020]։ Ի դեպ, արվեստի հայտնի գործերից համաճարակի օրերին, այս կտավը, թերևս, ամենաշատ վերընթերցվածներից և վերաձևակերպվածներից մեկն է։ Այդ նույն մեմի առավել ընդլայնված տարբերակում, ոստիկանների կողմից չարտոնված հավաքը ցրելուց հետո, հայտնվում են ախտահանողներն ու ախտահանում ընթրիքի սեղանը՝ այդպիսով ամբողջապես պրոֆանացնելով քրիստոնեական գաղափարախոսության և Հիսուսի կյանքի՝ թերևս ամենասրբազնացված դրվագը՝ վերջին ընթրիքը, երբ նա հաստատեց Հաղորդության խորհուրդը, քրիստոնեական սիրո և հնազանդության պատվիրանները տվեց, մարգարեցավ Հուդայի մատնության և քրիստոնեական եկեղեցու ու ամբողջ աշխարհի ապագայի մասին. https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10219974730171761&set=a.1114608098569&type=3&theater [10.04.2020], [22.07.2020]։ Մեկ այլ մեմում էլ նկարի հերոսներին փոխարինում են բուժաշխատողները, որը բժիշկների դերի կարևորման, չի բացառվում՝ նաև նրանց սրբացման մասին կարող է խոսել։
[36] Դիմակի միջոցով ինքնությունների ընդգծման այլ օրինակներից են պետական դրոշների, տարբեր լոգոների արձանագրում ունեցողները։
[37] https://www.facebook.com/221299455171688/photos/a.222218338413133/586616438639986/?type=3&theater [23.05.2020], [30.05.2020]։
[38] https://www.facebook.com/hayko.podiyan.1/posts/1678273702341009 [25.05.2020], [30.05.2020]։
[39] Տոնի համար առանցքային է շրջոնքային վիճակի ստեղծումը՝ աշխարհի, հասարակության և մարդու մակարդակով՝ կիրառելով առօրյայում գործող հասարակական հակադրությունները միմյանց մոտեցնելու, չեզոքացնելու, ինչպես և շրջադասելու միջոցները։
[40] Արդեն համաճարակային չորրորդ ամսվա վերջում ընդգծվում է կրծկալ – դիմակ զուգահեռը՝ սեռականության համատեքստում՝ մի մեմում համեմատելով լողափին պառկած կնոջը 2019 և 2020 թվականներին. 2020-ին կրծկալ-դիմակը փոխել է սեքսուալության օբյեկտների տեղերը՝ կրծքերից տեղափոխվելով ու հայտնվելով դեմքին https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3304945662891079&set=a.105948302790847&type=3&theater [20.06.2020] [4.07.2020]: Ընդհանրապես, 2020-ի ամառային սեզոնի լողազգեստի պարտադիր բաղադրիչ է դառնում դիմակը՝ լրացնելով կանացի մարմնի ամենաինտիմ զոնաները ծածկող բաղադրիչների շարքը, տես, օրինակ, https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3002753396450904&set=a.101327323260207&type=3&theater
[19.04.2020] [4.07.2020]։
[41] https://www.facebook.com/photo.php?fbid=2409893389322504&set=a.1620587794919738&type=3&theater [5.03.2020] [30.05.2020]
[42] https://www.facebook.com/davit.atayan.9/posts/3157820180934791 [22.05.2020] [1.06.2020]։
[43] https://www.facebook.com/MichaelLeunigAppreciationPage/photos/a.175075612678666/1343258662527016/?type=3&theater [3.04.2020] [5.07.2020]։
[44] https://www.facebook.com/SpitakJokat/photos/a.2020209041551672/2480363048869600/?type=3&theater [17.04.2020] [9.07.2020]։
[45] https://www.facebook.com/photo.php?fbid=225226202218577&set=a.112476076826924&type=3&theater [3.04.2020] [26.07.2020]։ Պետք է նշել, որ կենդանիների թեման մեկ այլ համատեքստում էլ է շատ արդիական՝ սկսած մեմերից վերջացրած իրականությունն արձանագրած լուսանկարներով ու տեսանյութերով։ Խոսքը բնապահպանական համատեքստի մասին է. մարդկանցից, նրանց ստեղծած ամենատարբեր թափոններից «մաքրված» աշխարհ են վերադառնում կենդանիները` ցույց տալով, որ բնությունը միայն իրենց՝ մարդկանց չի պատկանում, այլ բոլոր արարածներին։
[46] Абрамян Л., Беседы у дерева, М., Языки славянской культуры, 2005, § 182։
[47] Այս դիտարկման համար պարտական եմ գործընկերոջս՝ Զարուհի Համբարձումյանին։
[48] Տիգրան Ամիրյանը ձեռնոցներն է դիտարկում որպես մարդկային մաշկի կրկնակ. Amiryan T., Skin Crisis, https://haypinsitu.com/tigran_amiryan/?fbclid=IwAR0yAHyEfzGYOADH1DRA_OQGRXKpKjLukohNMMWTg9REQRaixuCEMwU8o8s [17.07.2020]։ Կարծում եմ, նույն բնորոշումը կարող ենք կիրառել նաև դիմակի համար՝ որպես դեմքի երկրորդ մաշկ, որը երբեմն նույնանում է նաև ամբողջ դեմքին. հմմտ. «Ձեր դիմակը շատ ծանոթ ա, որտեղ ե՞նք հանդիպել» արտահայտությամբ ֆեյսբուքյան գրառումը https://www.facebook.com/smbat.hakobyan.3/posts/3111968382221877 [11.06.2020], [27.07.2020]։
[49] https://www.facebook.com/arthur.yeghiazaryan/posts/10223703981175596 [1.06.2020], [1.06.2020]
[50] Սկզբնապես, ինչպես այլուր, այնպես էլ Հայաստանում, այս երկրորդ պահանջը ձևակերպվում էր որպես «սոցիալական հեռավորություն»։ Սակայն այն քննադատության ենթարկվեց հատկապես սոցիոլոգների կողմից, քանի որ նման ձևակերպումը, որպես կանոն, վերաբերում է տարբեր սոցիալական խմբերի, մարդկանց տարբեր դասակարգերի (հարուստների և աղքատների) միջև առկա տարբերությունների ցուցմանը։ Մինչդեռ համավարակի դեպքում խոսքն ավելի շուտ ֆիզիկական հեռավորության մասին է։ Այս մասին տես. Amiryan T., Skin Crisis։ Շուտով հայտնվեցին նաև «Ֆիզիկական հեռավորություն + սոցիալական համերաշխություն» գրությամբ ֆեյսբուքյան պրոֆիլային լուսանկարների շրջանակներ։
[51] https://www.facebook.com/hiBlog.am/photos/rpp.149426548516014/2072492842876032/?type=3&theater [26.04.2020], [5.06.2020]
[52] Դիտարկումը պատկանում է գործընկերոջս՝ Սմբատ Հակոբյանին։
[53] https://www.facebook.com/edik.baghdasaryan/posts/3596858170330156 [29.05.2020], [5.06.2020]։
[54] https://www.facebook.com/zet.arman/posts/10157722059483208 [7.06.2020], [5.06.2020]։
[55] Գործընկերոջս՝ Համլետ Մելքումյանի դիտարկումը Բերդից, տես. https://www.facebook.com/hamlet.melkumyanalexanian/posts/10158190425044376 [18.04.2020], [11.07.2020]։
[56] Дуглас М., Чистота и опасность, М.: Канон-Пресс-Ц, Кучково поле, 2000։
[57] Այս մասին մանրամասն տես. Ստեփանյան Գ., Բժիշկները ազգային լուսավորության գործում․ առողջապահական գիտելիք և ավանդական առօրեականություն https://www.youtube.com/watch?v=P7nqrqkDMJ0&feature=youtu.be&fbclid=IwAR02nMqhL7UXCN_gqTNiYSm03ijMktBpJtQ5L7GG8aj4xI82-DnmrlaE9_o
[58] Արծրունի Վ., Ինչ է առողջագիտութիւնը, Առողջապահիկ, 1920 (2), 19։
[59] Բժկ. Աղասարեան, Սնապաշտութիւնը չարիք է, Առողջապահիկ թերթ, 1903 (4) 76։
[60] https://www.facebook.com/SeyYaylakhanyan/videos/1597082017107499/ [18.05.2020], [5.06.2020]։
[61] https://www.facebook.com/medialabam/videos/611700686080481/ [15.04.2020], [6.07.2020]։
[62] https://www.facebook.com/hellnews.am/photos/a.1510269665881207/2766376120270549/?type=3&theater [7.06.2020], [6.07.2020]
[63] https://www.facebook.com/hellnews.am/photos/a.1510269665881207/2768052880102873/?type=3&theater [9.06.2020], [6.07.2020]
[64] Ազգի նման «մեծ ընտանիքային» ընկալումների մասին մանրամասն տես. Աբրահամյան Լ. Ազգ-պետություն, թե՞ ընտանիք-պետություն. հայ ինքնության ընտանեկան առանձնահատկությունները // Ընտանիքի հետազոտման հիմնախնդիրները, Եր., «Գիտություն» հրատ., 2001, էջ 12-16։
[65] Կարգախոսի լեզվաբանական քննությունը տես Հրաչ Մարտիրոսյանի հետևյալ ֆեյսբուքյան գրառման հղումով. https://www.facebook.com/groups/230828630314947/permalink/3356567107741068/ [9.07.2020], [11.07.2020]
[66] Ստեփանյան Գ., Դաշտային դիտարկում, Երևան, 13.04.2020
[67] Դիմակ կրելու պահանջի հայաստանյան ընկալումը շատ տարբեր է, օրինակ, Կանադայում և ԱՄՆ-ում նկատվող մոտեցումից, որտեղ դիմակ կրելու կանոնին հետևելը դիտվում է որպես հնազանդության և ատոմիստական սուբյեկտիվության վրա հիմնված կոպիտ ինդիվիդուալիզմին ընդդիմանալու ցուցիչ, ինչպես և Ճապոնիայում ընդունված մոտեցումից, որտեղ այն նշանավորում է անհատների համերաշխությունը հասարակության հետ։ Տես. Wallee M. This is My Woice in a Mask, էջ 265։
[68] Ա. Բ., «Պռօշտին» վատ սովորութիւն է, Առողջապահական թերթ, 1881, 1, էջ 13-15։
[69] Ա. Բ., «Պռօշտին» վատ սովորութիւն է, Առողջապահական թերթ, 1881, 1, էջ 14։
[70] Beck M., Illness, Disease and Sin: The Connection Between Genetics and Spirituality, Christian Bioethics, 13:1, 67-89:
[71] Այս առումով շատ հետաքրքրական է մի տեսանյութ, որում ձեռքով տալու ողջույնի պրակտիկան փոխարինվում է ողջույնի, մասնավորապես, առավոտյան «բարլուսի» այլաբանությամբ։ Ավանդաբար, առավոտյան մի-մի բաժակ օղի խմելը քյավառցիների շրջանում հայտնի է որպես «բարլուսի» արարողություն, ինչպես այլուր նույն իմաստն է ստացել կանանց շրջանում առավոտյան սրճախմությունը։ Տեսանյութում միմյանց հանդիպող երիտասարդ տղամարդիկ, ձեռքով տալու ողջույնի ավանդական ձևը փոխարինում են օղու բաժակներն իրար տալու ձևով՝ ձեռքերի փոխարեն բաժակներն իրար խփելով։ Փաստորեն, այլաբանությունը ձևավորում է սոցիալական շփման նոր պրակտիկա, իսկ օղու բաժակները ստանում են նոր՝ հակահամաճարակային մեկնաբանություն՝ փոխարինելով մարմնական (ձեռքերի) հպմանը. https://www.facebook.com/duxov1/videos/513363339609746/ [18.03.2020], [20.07.2020]։ Ի դեպ, հատկանշական է նաև այն, որ կանանց միջավայրում ևս սրճախմությունը և հատկապես հաճախ ծիսականացված առավոտյան սրճախմությունը ևս պահպանվեց համաճարակի ընթացքում՝ նոր, առավել անվտանգ դրսևորումներ գտնելով՝ հեռավորության պահպանմամբ, և իսկական հանրային վայրերի վերածելով շենքերի մուտքերի հարթակները կամ էլ մասնավոր տների բակերը։
[72] Հայոց տոնական ավանդույթին բնորոշ է կյանքի և ժամանակի կանգառի մասին պատկերացումը` ջրերի կանգի կամ ոսկի (արծաթ) դառնալու կայուն հավատալիքի միջոցով (հմմտ. ջուր – կյանք համադրությունը հայտնի օրհնանքում` «Կյանքդ ջրի նման երկարի»). համարվում է, որ հին ու նոր տարվա սահմանին՝ ուղիղ կեսգիշերին, ջրերը ոսկի են դառնում, և ով կարողացավ որսալ այդ հրաշք պահը հոսող ջրերի մոտ՝ կարող է դույլերով ոսկի տուն բերել (ձմեռային ամանոր)։ Մեկ ուրիշ դեպքում (Համբարձում կամ ամառային ամանոր) ժամանակի կանգառի պահին տեղի է ունենում և աշխարհի տարածական միավորումը, երբ նրա բոլոր տարրերը՝ ընդհուպ մինչև երկինք ու երկիր, միավորվում-գրկախառնվում են (հմմտ. Լեյլի ու Մեջլումի ավանդազրույցը)։
[73] Morrow Ja, Alone Together: Finding Solidarity in a Time of Social Distance, Space and Culture 2020, Vol. 23(3) 315 –319: